Սաիդ Չեթինօղլու
Ռայմոնդ Գևորգյանի «Դեր Զոր, Ցեղասպանության երկրորդ փուլը» աշխատությունը պետք է կարդալ որպես Հայոց ցեղասպանության վավերագիր: Գևորգյանի աշխատությունը, որը սկսվում է ծանրակշիռ գնահատականով, Հայոց ցեղասպանության մասին չափազանց կարևոր ուսումնասիրություն է, որտեղ տեղ են գտել որպես զոհ Արամ Անտոնյանի անմիջական վկայությունները, մյուս վերապրած զոհերից հավաքած վկայությունները, Սիրիայի և Միջագետքի համակենտրոնացման ճամբարների ու տեղահանությունների անմիջական պաշտոնավարող օսմանյան իրավասուների, ականատես դաշնակից միսիոներների և Վատիկանի աշխատակիցների հաստատումներն ու վկայությունները, Թեսսա Հոֆմանի և ծանոթ ճանապարհորդ Արամ Փահլևանյանի աղջկա` Մելինեի` գերմանացի միսիոներների` ցեղասպանության առաջին փուլի վերաբերյալ վկայությունների գնահատականները: Ցեղասպանության գործընթացի՝ մեկը մյուսին լրացնող առաջին ու երկրորդ փուլերը ներկայացած են մեկ ամբողջության մեջ: Կարճ ասած` ցեղասպանության մասին սկզբնաղբյուր հանդիսացող վկայություն է:
Գևորգյանն իր աշխատության մեջ ցեղասպանության տարբեր փուլերի զոհերի և նրանց լրացնող տարբեր պաշտոններ զբաղեցրած ծառայողների վկայություններն ընթերցողին մատուցելիս դրանք ամրապնդել է տարբեր ուսումնասիրություններով ու վիճակագրություններով, ինչն էլ ավելի է մեծացնում վկայությունների արժեքը:
Միություն և առաջադիմություն կուսակցության՝ անցանկալի թվերի հասած զոհերին հատկապես փակեցին այնպիսի վայրերում, որտեղ չէին կարող ողջ մնալ. այսպես կոչված «բնակության շրջան» հորջորջված Սիրիայի վիլայեթում՝ արևելքում Ազեզ (Բաբ)-Շեդդադե-Դեր Զոր եռանկյունում, և արևմուտքում՝ Հալեպ (Սեբիլ)-Հավրան-Ջեբել Լիբանան գծում նորից կոտորածի ենթարկելով՝ իրականացնում են ցեղասպանության երկրորդ փուլը: Այս շրջանները վերածվեցին մահվան դաշտերի: Ժանդարմերիան կամ էլ պետությունը նրանց ուղեկցում էր, որպեսզի օգնեն մեռնել:
Մահվան եռանկյան անկյուններից մեկը` Դեր Զորը, հայ ժողովրդի հիշողության մեջ կարևոր վայր է. ցեղասպանության վերջին կանգառներից, վայրերից մեկն է, որտեղ հայերը վերջին անգամ ենթարկվեցին կոտորածների, զրկվեցին ուժից: Դեր Զորի այսօրվա եկեղեցին և Ցեղասպանության թանգարանը միևնույն ժամանակ այս զոհերի համար հուշարձան-թանգարան է: Չնայած ամեն ինչի` կարող ենք ասել, որ խորհրդանշում է հայ ժողովրդին, որը երկրի երեսից չանհետացավ: Եկեղեցին և հուշարձան-թանգարանը խորհրդանշում են մոխիրներից հառնող հայ ժողովրդին:
2007 թ. Սիրիա կատարած մայիսյան ճանապարհորդությանս ժամանակ թեևմասամբ, սակայն հնարավորություն ունեցա տեսնել այս թանգարանն ու շրջանը: Մոտիկից կարողացա տեսնել Դեր Զորի ցեղասպանության թանգարանն ու Դեր Զորից 90 կմ հեռավորության վրա գտնվող Մերգադեհի զանգվածային մահվան ճամբարը: Թեև անցել է 92 տարի, սակայն պատկերը սարսափելի է, ցեղասպանության հետքերը չեն ջնջվել: Այդ պատկերներն ինձ վրա աննկարագրելի դառը զգացումներ թողեցին: Նույն զգացումները վերապրեցի, երբ պատրաստում էի գիրքը, որը ձեր ձեռքին է: Գրքիս խմբագրությունը ամիսներով չէի կարողանում ավարտին հասցնել:
Կոտորածից հրաշքով փրկված այնթապցի Տիգրան Բերբերյանը մահվան ճամբար Մերգադեհի մասին պատմում է հետևյալը. «Չեչենները հայտնելով, որ Ռաս ուլ Այն ճանապարհով մեզ ուղարկում են Հալեպ, մեր 25 000 հոգուց բաղկացած քարավանը բաժանեցին 8-10 խմբի, սակայն Հալեպի փոխարեն Սուվարի և Շեդդադի միջև գտնվող լեռան մյուս լանջի վրայով նրանց տարել են Մերղեդա (Մարղադա( անապատ, որտեղ էլ սպանել են: Նույն ձևով արաբները 10 տարեկանից փոքր երեխաներին բռնաբարել ու պատվազրկել են, այնուհետև Մուրադից սկիզբ առնող Հաբուր գետն են նետել հարյուրավոր երիտասարդ որբուկների»:
Մերգադեհը (Մարղադա) Սիրիայում հայտնի զանգվածային մահվան ճամբարներից միայն մեկն է. Ռաս ուլ Այն, Մեսքենե և նման այլ վայրերում էլ կան, սակայն 2007 թ. ճանապարհորդությանս ընթացքում մյուս շրջանները տեսնելու հնարավորություն չունեցա, հետագա երկու ճանապարհորդությանս ընթացքում էլ թեև այցլելեցի շրջան, սակայն հնարավորություն չունեցա գնալ այն վայրերը, որտեղ եղել են ճամբարները: Մերգադեհի զանգվածային մահվան ճամբարը շատ ընդարձակ տարածություն է, որը լի է 92 տարի առաջ սպանված անմեղ մարդկանց ոսկորներով… Զոհերը նույնիսկ գերեզման չեն ունեցել, խոշտանգված մարմիններից մնացած ոսկորները ծածկվել են անապատի քամուց քշված ավազներով, նույնիսկ առանց որևէ գործիքի՝ ձեռքի հպումով ավազը շարժելիս զոհերի ոսկորները հայտնվում են մեր աչքի առաջ: Այս և մյուս ճամբարների մասին պատրաստված «Ermen Lubnen» վավերագրական ֆիլմը ցեղասպանության մասին վավերագիր է, որը խոսքի կարիք չունի: Ընթերցողը վկայությունները կարդալիս, եթե հայացք նետի նաև Սիրիայի աշխարհագրական քարտեզի վրա, կարծում եմ, որ կօգնի հասկանալ հայ ժողովրդի ապրած վայրագությունների չափերը, կարող է տեսնել նաև մահվան դաշտերի չափերը:
Խոստովանեմ, որ Դեր Զորից հրաշքով փրկվածների գլխով անցածները ձեզ ներկայացնելու համար բառապաշարս չի հերիքի: Կարծում եմ` ոչ ոք, ինչպես և ես, չի կարող: Այն, ինչ տեղի է ունեցել, այնքան անհավատալի է, որ բառերով չես կարող արտահայտել. ժողովուրդն ինքն իրեն սպառում էր. ուտելիքի կարիք կար, իսկ այստեղ ուտելիք չկար: Սատկած ավանակ, ձի, շուն և այլն, նույնիսկ մարդկային մարմիններ ուտող մարդիկ տեսա:
Դիբսի. թեև որպես համակենտրոնացման ճամբար գործել է միայն 6 ամիս, չեմ հավատում, որ տեղափոխության ընթացքում մարդկանց համար կարող էր գտնվել այսքան մահաբեր մի վայր: Այստեղ տիֆից ու քաղցից մոտավորապես 30 000 մարդ է մահացել: Մեսքենեում բոլոր մահվան դատապարտվածներին ավելի շատ կտտանքների ենթարկելու համար ուղարկել են Դիբսի: Դիբսին կարող ենք ընդունել որպես Մեսքենեյի գերեզման:
Փայփ Քարադեմիրճյանի խոսքերը որևէ մեկնաբանության տեղ չեն թողնում. «Այս կանանց մեջ մի ձեռքին՝ Ավետարան, մյուս ձեռքով էլ ճաշի համար կրակի վրա դրած պայտը բռնած եղբորս` Երվանդի կնոջը տեսա: Ինձ տեսնելուն պես սկսեց լացել և ասաց. «Ահա երեք օր է՝ այս սմբակով եմ ապրում: Իմ սիրելի միակ երեխան մահացավ: Չեմ տխրում, որ նա մահացավ, սակայն մյուսները ինձանից թաքուն նրա մարմինը գողացել, եփել ու կերել են: Ահա սա է, որ ինձ վշտացնում է, մտքիցս ընդհանրապես դուրս չի գալիս: Երկրորդ օրը այնտեղի արաբների մոտ կարողացա մի կտոր հաց ճարել, որը տվեցի քաղցից լացող աղջկաս: Երբ փոքրիկն այս հացը ձեռքը վերցրեց, ինձ նայելով սկսեց լացել: Նրան հարցրեցի, թե ինչու է լացում, ինչու չի ուտում հացը: Այդ նույն պահին հիասքանչ, շատ գեղեցիկ ու նաև հուզիչ, վշտացնող հայացք նետեց և ասաց. «Ա~խ, մամ, երբ դու այստեղ չէիր, այս կինը իր երեխային սպանեց, հիմա էլ ուտելու համար եփում է: Դու՞ էլ ես ինձ հետ նույն կերպ վարվելու»: Անմիջապես աչքերս արտասուքով լցվեցին, ինձ ստիպեցի իմ սիրելի աղջնակին ուժ տալ և ուշքի բերել: Սա ինձ մեծ դժվարությամբ հաջողվեց, հաց կերցրի»:
Դեր Զորի մասին իր հավաքածուների վերաբերյալ Արամ Անտոնյանը վաղվա պատմաբաններին նախազգուշացնում է. «Դեր Զորում տեղի ունեցած դեպքերի մասին բազմիցս կրկնվող վկայությունները, այստեղի փոքրիկ երեխաների կամ մի քիչ ավելի մեծերի` ամեն կերպ գոյատևել կարողանալու հնարավորություններից զրկված լինելու և քաղցից տանջվելու պատճառով իրենց սնվելու կարիքը հոգալու համար մերձավորների շրջապատում պտտվելու և գոնե մարդկային արտաթորանքի մասին հուսալու վստահեցումները ոմանք կարող են համարել չափազանցված, ոմանք էլ կարող են ընդունել… սակայն կարծում եմ, որ որոշ պարզաբանումների կարիք կա. ես սրանք հավաքել եմ, սակայն անձամբ սա գրելու համար չեմ կարծում, որ անհրաժեշտ ժամանակ եմ ունենալու: Որպեսզի նա, ով գրելու է պատմությունը` օգտագործելով նյութերը, այս դեպքերը չափազանցված չհամարի ու չարհամարհի, նոթերի տեսքով այստեղ մեջ եմ բերում այս պարզաբանումները»:
Մարատ ճամբարում տեղի ունեցածի վերաբերյալ Անտոնյանը գրում է հետևյալը. «Մի վրանի տակ՝ մահվան մահճում, սոված մի հասուն աղջիկ և փոքրիկ աղջնակ կա, եփվող մսի հոտը հասնում է աղջկան: Այս պակաս օրերին սա մեծ առավելություն է: Հասուն և փոքր աղջիկները միմյանց են նայում: Որոշ ժամանակ է՝ արդեն ավանակի միս էլ չէր վաճառվում: Ընդհանրապես արդեն ավանակ չէր մնացել, որ մորթեին: Հավանաբար նորից փոքր երեխա է մահացել, և անկասկած նրա միսն էին եփում: Փոքրիկը մորն ասում է. «Մայրի’կ, այլևս չեմ դիմանում, գնա նրանցից մի կտոր միս ուզիր»: Մայրը վրանը լքում է և որոշ ժամանակ անց զայրացած ու նեղացած վերադառնում աղջկա մոտ: Փոքրիկը, որը հասկանում է, որ մայրը դատարկաձեռն է վերադարձել, սակայն չէր ցանկանում հուսախաբ լինել ու շատ շուտ հրաժարվել իր ցանկությունից, ասում է. «Նրանից չտվեցին, մամա’»: «Ո’չ, աղջի’կս: Քոռանան նրանք»: Փոքրիկն այդ պահին, խոնարհվելով խսիրին, մորը խրատելով պահանջում է. «Մա’մ, եթե ես էլ մեռնեմ, դու էլ իմ մսից չտաս նրանց»»:
Դեր Զորը դեռևս այն վայրերից է, որտեղ կորած հայերը շատ են: Ամեն տարի բազմաթիվ արաբացած հայ ընտանիքներ են հայտնաբերվում: Այս հարցի վերաբերյալ Պատրիկ Քոյումջյանի և Քրիստինե Սիմոնի «Դեր Զոր, 1915 թ. Հայոց ցեղասպանության հետքերով» աշխատության մեջ հանգամանալից պատմվում է այս դեպքերի մասին:
«Այլևս բարև ասելու ընդունակ որևէ հայ չպետք է մնա: Երբ իմանամ, որ որևէ երակ հայերի հանդեպ ցավակցանք է զգում, այն կկտրեմ և դուրս կշպրտեմ»: Այս խոսքերը պատկանում են Դեր Զորի ցեղասպանության պատասխանատու, մութասարըֆ (սանջակի ղեկավար) Սալիհ Զեքիին (Զոր), ում՝ իրականացրած ջարդերից հետո կոմունիստներին միանալու համար Բաքու գնալն էլ առանձին մի հեգնանք է: Սալիհ Զեքի Զորը միանում է Թուրքիայի կոմունիստական կուսակցությանը: Հետագայում տեսնում ենք, որ Մ. Սուփհիի և Մ. Քեմալի միջև կապ է հաստատվում: Իսկ Մ. Սուփհիի և իր ընկերների վերջը հայտնի է…
Ցեղասպանության մյուս կողմն էլ լքյալ գույքն է: Այն բանից հետո, երբ հայերին վռնդեցին իրենց հողերից, պատերազմի ընթացքում նրանց լքյալ գույքի կողոպուտի մասին Օսմանյան կայսրության դաշնակից ներկայացուցիչներ՝ Բուլղարիայի գլխավոր հյուպատոս Գ Սերաֆիմովը և Ավստրոհունգարիայի հյուպատոս Ա. Նադամլենզկին ասում են. «Դուրս ուղարկվածներին պատկանող իրերը մեկ անգամ ևս թուրք գնորդի նախընտրությանը ներկայացնող աճուրդներում շատ ցածր, ծիծաղելի գներով վաճառեցին: Ահա այսպես նրանց ունեցվածքն ու հարստությունները, որոնք ըստ կառավարության պետք է հաշվարկվեին ու մանրամասն ներկայացվեին, բռնագրավեցին: Դուրս շպրտելու նույն գիշերը թուրքական ներկայացուցիչները անտեր մնացած տներում իրենց համար փոքրիկ ճաշկերույթներ կազմակերպեցին, դաշնամուր նվագեցին, մառանները դատարկեցին, այնտեղ եղած ուտելիքները կերան: Նույն պատկերը կրկնվեց նաև երկրորդ օրվա ընթացքում»:
Նույն պաշտոնյաները, ուշադրություն հրավիրելով մեկ այլ հանգամանքի վրա, շեշտում են Միություն և առաջադիմություն կուսակցության սկսած գործընթացը, որը ձգվում է մինչև այսօր և իշխում է նաև մեր օրերնում. «Ըստ վերոստորագրյալների (Գ. Սերաֆիմով, Ա. Նադամլենզկի) տեսակետի` իրենից շատ լուրջ վտանգ է ներկայացնում այն, որ թուրքական և հատկապես կոմիտեի դպրոցների աշակերտներին, ինչպես արարողությանն են ուղեկցում, տանում են` դիտելու տառապանքից խենթացած հարյուրավոր հայերի՝ հուսալքության մեջ մեկնումը: Այս երեխաների սրտերում և հոգիներում ատելության սերմանումը և սնումը, որը օրերից մի օր կարող է ուղղվել այսօրվա բարեկամների դեմ, թույլ է տալիս բացահայտել երիտթուրքերի կոմիտեի ներքին քաղաքականության գաղտնի մտադրությունները»: Հայերի հանդեպ որևէ համակրանք չտածող գերմանացի միսիոներ Հանս Բաուերնֆայնդը, շարունակելով դաշնակից Բուլղարիայի և Ավստրոհունգարական կայսրության ներկայացուցիչների միտքը, թեկուզ և չցանկանալով, բայց ստիպված է անդրադառնալ գերմանական ֆակտորին և ազդեցությանը. «Ի հակադրություն 1895-96 թթ. կոտորածների` որպես հայրենասիրության անհրաժեշտություն` ժողովրդի առաջ շքեղ և ցուցադրական իրավիճակներում սրանց անճանաչելի տեսք են տվել. կոտորածները, որոնք ըստ օրենքի պետք է դատապարտվեին, գաղտնի են կատարվել և գրեթե առանց որևէ հիմնավորման, մատնանշելով Բելգիայում գերմանացիների օրինակը, իրենց իրավացի են համարում… Եթե սրանով հասկացվում է պատժի կիրառում, ապա սա չափազանց դաժան, արյունռուշտ և օրենքներին դեմ կամայական մեթոդ է […]… Ըստ իս` այստեղ մեծ դեր է խաղացել Հաշիմ բեկի ու իր որդիների նման որոշ զորեղ մարդկանց` սպանված հայերի ունեցվածքով` կարելի է ասել ռազմավարով, հարստանալու ցանկությունները»:
Ցեղասպանության մյուս կողմն էլ լքյալ երեխաներն էին, այսինքն` հափշտակած երեխաներն ու կանայք: Երեխաների նյութական չքավորությունը բառերով չեն կարող արտահայտել, սակայն բարոյական, հոգեկան աղքատությունը շատ ավելի վատ էր: Բազմաթիվ տղա և աղջիկ երեխաների օգտագործել են որպես ծառա, հսկողության տակ գտնվող կանանց և տղամարդկանց իրենց տերերն օգտագործել են, որպեսզի հագուրդ տան իրենց հրեշավոր ու սարսափելի ցանկություններին: Մի տարեց մարդ իր մոտ պահում էր 15 տարեկանից փոքր 15 փոքր աղջնակներ: Հետագայում նրանցից ոմանց մարմինները ճանապարհին գտան, իսկ մյուսներինը` փողոցում: Փորձեք հասկանալ, զգալ, թե ինչ ասել է երեխաների պոռնկությունը: Սեբիլ-Հավրան-Ջեբել ուղղության հայ գաղթականների վիճակով հետաքրքրվելու համար հայկական գենոֆոնդից օգտվել ցանկացող Ջեմալ փաշայի կողմից լիազորված Հասան Ամջայի տպավորություներն իր տեսածի վերաբերյալ հետևյալն են. «Հայտնեցին, որ ինձ հետ որպես ծառա տանելու եմ երեք տղամարդու և երկու աղջկա: Հավրայի նախկին պատվիրակությունը կարծում էր, որ ոչ մի խոչընդոտ չկա: Հայ երեխաներ չէի՞ն` անմեր, անտեր: Պատերազմական ժամանակաշրջանի ժամանակավոր փաստաթղթերի ուսումնասիրությունը ցույց է տալիս, որ նմանատիպ կիրառությունները շատ բնական են: Ռազմաճակատից, գործուղումից և հեռավոր տարածությունից վերադարձած քաղաքացիական և զինվորական անձինք վերադառնում էին՝ բերելով իրենց հետ երկրորդ և երրորդ հայ կին ու ծառաներ»: Երբ Հասան Ամջան Ջեբելի հայ զոհերի վիճակի մասին պատմում է, որպեսզի ներկայացնի իր նկարած լուսանկարները, անմարդկային բառն օգտագործելն անգամ շատ մեղմ է ասված:
Զոհերի մասին Հասան Ամջայի խոսքերն անհավատալի են. «Այս լեռներն իրենց ստեղծման պահից մինչ օրս այսքան սարսափելի մարդկայնի ողբերգություն, ծայրահեղ աղքատություն ու վիշտ չեն կրել: Մարդը, ով տեսել է իր նմանին խոտ, նեխած կենդանի և նույնիսկ իր երեխային ուտելիս, ի՞նչ կզգա: Կարող եմ ասել, որ ես քարացել, քար եմ դարձել: Տեսել եմ ադամորդիների, ովքեր ուժասպառ ոտքերով քայլում են, անասունների պես արածում են, մեծ ախորժակով, քաղցած բորենու նման փորձում, ջանք են թափում ջորու լեշից մի կտոր ձեռք գցել, այս կենդանիների փորոտիքը բաժանելու համար իրար կոկորդ են կրծում: Մարդկային բոլոր զգայարանները սկսում են չզգալ, չաշխատել. աչքերը հրաժարվում են տեսնել, ականջները` լսել… Նույնիսկ երբ նրանց մոտենում էի իմ լուսանկարչական ապարատով, ընդհանրապես չէին անհանգստանում, նրանցից ոչ մեկն անգամ հետ չշրջվեց, որ նայի»:
Թեև Օսմանյան կայսրությունում 1909 թ. ստրկությունը վերացվել է, շրջանում ստեղծվել են ստրուկների շուկաներ, որտեղ համընդհանուր վաճառվում էին կանայք և երեխաներ:
Հասան Ամջան ներկայացնում է փաստարկներ, ըստ որոնց` աքսորված հայերի վերաբնակեցման ծրագիր չի եղել. նրա ջանքերը համարժեք են հայրենիքի դավաճանությանը: Կային մարդիկ, որոնք հայրենիքի հանդեպ դավաճանություն համարեցին այն, որ այս խեղճերը միայն ցանկացան փրկվել մահից, այս շարժումները կազմակերպողներին էլ պարզապես համարեցին հայրենիքի դավաճան: Սիրիական հուշերը հրատարակած Հասան Ամջայի վեպերի հատվածները անմիջապես դադարեցին լույս տեսնել թերթերում: Լռեցրեցին: Սպառնալիքներ պարունակող նամակներ է ստանում. «Մի սպառնալից նամակում ինձ գրում են. «Ամեն անգամ տաքացրած փլավի նման խնդիրը քննարկման ես հանում, օրակարգի թեմա ես դարձնում, այս պահին, երբ բոլորը լռում են, դուրս ես թափում միջիդ թույնը»: Ինչպես և ենթադրում է ընթերցողը, Հասան Ամջային լռեցնելու և բանտարկելու էին: Այս քաջ և բարեխիղճ մարդը 1961 թ. մահացել է աղքատության մեջ: Նա մյուսների պես զոհերին կտտանքների չենթարկեց, նրանց իր օգնության ձեռքը մեկնեց:
Հասան Ամջայի խոսքերը մեջ բերելիս ընդգծում ենք հետևյալ միտքը, որը, ըստ իս, արդիական է նաև այսօր. «Ճանաչում եմ թուրք ազգին, սակայն նա երկու պահեստ ունի. առաջին` առանց հրահրելու, անհիմն զենքերն ուղղեցին հին բարեկամների դեմ, երկրորդ` երկրում կոտորածներ իրականացրեցին… Միայն ծանր հանցագործության հիմարությունն ու անմտությունը կստիպեն ժխտել… Եկեք ծանր ու թեթև անենք` ո՞րն է ավելի լավ. խոստովանե՞լ, թե՞ ժխտել… Բացի այդ՝ դուք նույնիսկ բացահայտ ընդունում եք, որ թուրքն էլ, հայն էլ հավասարապես գիտեն աքսորի իրականությունների մասին»:
Վերոհիշյալ գերմանացի միսիոներ Հանս Բաուերնֆայնդը, ով հայերի հանդեպ առանձնապես համակրանք չէր տածում, իր տեսածների վերաբերյալ չէր կարող չգրել. «Խոսքը վերաբերում է հուժկու բնաջնջման քաղաքականությանը, որը թիրախ է ընտրել հայերին, չի ընդունում ընհանուր բարոյական կանոնները… կանանց թույլ չի տալիս ապրել, սա էլ նրանց ուժասպառ է անում, ասել է թե՝ մահվան ճիրաններն է նետում: Նույնը սահմանված է նաև երեխաների համար, կամ էլ նրանց թուրքացնում են»:
Բաուերնֆայնդը նշում է, որ Օսմանյան կայսրության հետ դաշնակցելու պատճառով ցավալի է, որ իրական քաղաքականության անհրաժեշտությունը լռեցնում է. «Հայերը դարձան իրական քաղաքականության զոհ: Եվ մենք էլ, որպես թուրքերի «եղբայրներ ու դաշնակիցներ», ստիպված էինք թույլ տալ մեր աչքի առաջ կատարել ամեն ինչ […] Ստրատեգիական անհրաժեշտության պատճառաբանությամբ իշխանությունը միայն «Հայկական հարցը» արմատապես լուծելու համար իդեալական հնարավորություններ չուներ, նա այդպիսով միևնույն ժամանակ խույս էր տալիս պատերազմի ողջ ֆինանսական և տնտեսական դժվարություններից»: Բաուերնֆայնդը չի վարանում Աստծուն կուրություն վերագրել. «Չնայած այս ամենին` աստված ցանկացավ, որ մենք ամեն ինչ չտեսնենք, չիմանանք և լռենք»:
Մի երիտասարդ հայ աղջկա՝ մահվանից մի քանի վայրկյան առաջ արտասանած խոսքերից մեջբերման ավարտը. «Աստվա’ծ իմ, գիտեմ, որ նրանցից մեր վրեժն առնելու ես, սակայն ներիր նրանց, որովհետև նրանք չգիտեն, թե ինչ են անում: Օ~, Աստվա’ծ իմ, հոգիս վերցրու… կամ էլ ցանկացիր, որ ինչ-որ մեկը վերջ տա իմ կյանքին, որովհետև այլևս չեմ կարողանում դիմանալ: Մահը, այս վիճակի համեմատ, որի մեջ հայտնվել են հայ զոհերը, փրկություն է»:
http:((hyetert.blogspot.com(2011(07(der-zor-insanlk-dramnn-tang-olan.html
Leave a Reply