26 (26)
ԹՈՎԻԿ ԹՈՎՄԱՍԻ ԲԱՂԴԱՍԱՐՅԱՆԻ ՊԱՏՄԱԾԸ
ԾՆՎ. 1901 Թ.
ՎԱՆ
ՀԱՅՈՑ ՁՈՐԻ ՀՆԴՍՏԱՆ Գ.
Ծնվել եմ չքավորի ընտանիքում։ Այսօր էլ մեր գյուղը աչքիս առաջ է։ Մեր գյուղը ուներ երեսունյոթ տուն բնակիչ, որից քսանինը հայ էր, ութը՝ թուրք, ընդհանուր հաշվով մոտ երկու հարյուր քսան հոգի։
Գյուղացիները զբաղվում էին հողագործությամբ և անասնապահությամբ։ Գյուղում ունեինք միայն երկու հյուսն արհեստավոր, որոնք ձրի նորոգում էին դուռ ու պատուհան, սարքում էին իշաոտիկներ։ Մեր գյուղը թաղված էր այգիների մեջ։ Պատմում էին, որ երբ հեռավոր Հնդկաստանից մի մարդ է գալիս ու հիմնում է այդ գյուղը, անունը մնում է՝ Հնդստան։ Իսկ Մկրտիչ Խրիմյանն ասել է՝ դա այգեստան է, հանդ ու անդաստան, դրա համար է անունը կոչվում Հնդստան։
Գյուղի բնակչությունն ունեցել է իր տնտեսությունը, տները կլոր, փոքր քարից էին և դարմանի ու հողի շաղախից, իրար կպած։ Յուրաքանչյուր տուն ուներ առանձին անցք, որտեղից շատ գաղտնի, կարևոր տեղեկություններ էին հաղորդում միմյանց։ Թուրք զաբթիաները գալիս էին որտեղ ասես, և այդ անցքերից հայերը իրենց հասած աղջիկներին անցքից-անցք էին անցկացնում, որ թուրքերը չտիրեն նրանց։ Հատակը հողից էր։ Թունդիրը վառում էին աթարով, և այդ ծուխը երկու-երեք ժամ մոլեգնում էր, նույնիսկ հարազատի երեսը տեսնելն անհնար էր։ Դուրս էինք գալիս, հետո մտնում, պպզում թունդիրի շուրջը։ Փոքրիկ ձեռագործ կավե ամանի մեջ ձեթ էին լցնում, մեջը՝ պատրույգ և ամրացնում էին սյանը, աղեղի ծայրով պատրույգը բարձրացնում էր մի հասած աղջիկ, որը կանգնած էր լինում սյան տակ։
Ես արդեն խելահաս էի դարձել։ Մենք մի երինջ ունեինք, դա կով էր դարձել, խայտաբղետ էր։ Երբեմն մայրս ստիպում էր, որ ես հորիցս առանձին դրան տանեմ արածացնելու։ Մի գետ էր հոսում։ Կեսօրին անասունները ջրի մոտ հանգստանում էին, իսկ մենք լողանում էինք գետում։
Վեց-յոթ տարեկան էի, երբ ամերիկյան բողոքականներն իրենց դպրոցը բացեցին։ Ուսուցիչը աչքերը խփած աղոթք էր անում, աստվածապաշտ էր, Հիսուս Քրիստոսի անունն էր տալիս մշտապես։ Աշակերտները քսան-երեսուն հոգի էինք։ Շատերն իրենց ծնողներից լսել էին Ավետարանի մասին, և նրանք գալիս էին, լսում նրա դասերը։ Մենք սովորում էինք ոչ թե հնչական, այլ՝ այբ, բեն, գիմ ասելով, որպեսզի հեշտ լինի երգի վերածել, որ երգելով սովորենք։ Այս մեթոդով Ղուրանն* են սովորեցրել Արևելքում։ Ես գյուղում քիչ սովորեցի։ Ով ինչ գիրք բերում էր, դա էլ սկսում էր կարդալ։ Ես երեք ամսական հասակում էի՝ հայրս մահանում է, և մայրս ամուսնանում է երկրորդ անգամ։ Ամուսինը մահանում է, նրա չորս զավակների հետ ես էլ որբ եմ մնում։ Բայց իմ քեռին ինձ տարավ Վարագա վանք, որը մեր գյուղից քսանհինգ կիլոմետր հեռու էր։ Թե ինչպիսի գեղեցկություն էր, բառերով չեմ կարող նկարագրել։ Լուսամուտից ցած՝ Վան քաղաքն էր բացվում ծովափին, Շամիրամա բերդը, Շամիրամի առուն, որը խառնվում էր ծովակին։
Մեր գյուղի քրդերը հայերի հետ եղբոր պես էին։ Մեր հայերի և քրդերի միջև եղբայրական կապ կար։ Հայերը խոսում էին քրդերեն, հայերեն, քրդերը ևս։ Հայերը քրդերի հետ աշխատում էին, հնձում էին, կալսում էին, իրար հետ փոխնիփոխ նույն գդալով ուտում էին։ Երբ քրդերը ներս էին մտնում, խեղճ հայերը բեկի առաջ խոնարհվում էին, ձին կերակրում էին։ Դրա համար էլ քրդերը հայերի հետ լավ էին։ Բայց հետո քրդերն էլ սկսեցին հայերին կոտորել։
Քանի որ կառավարությունը գիտեր, որ հայը ուժեղ է և հարուստ, դրա համար էլ սուլթան Համիդը կազմակերպեց համիդեական գնդեր, որոնք քրդեր էին և մեծ փորձանք եղան հայերի համար։
Գյուղերում թուրք զաբթիաները գալիս, հարկերը հավաքում էին, բայց երբ քյուրդ բեկերը գալիս էին, հայերը հեռանում էին իրենց տներից։ Դա արհավիրք էր, որ գալիս էր։
Ես սովորում էի Վարագա վանքում։ 1912 թ. Վարագա վանքում հայ գրերի գյուտի հազար չորս հարյուր ամյակի առթիվ մեծ հանդիսություն եղավ։ Ես հիշում եմ Իշխանի ելույթը։ Իշխանից ազատվելու համար Ջևդեթ փաշան ուզեց նրան վերացնել և ուղարկեց նրան, որ հայ-քյուրդ հարաբերությունները բարելավի։
Երեսուն օր թուրքերը կռվեցին հայերի դեմ։ Հայերը դիրքեր էին փորում։ Մենք անփորձ էինք, չգիտեինք, թե ինչ կա, բայց Վանի երեխաները շատ բան գիտեին։ Մեզ երբ Վարագա վանքից բերեցին Վան, տեսա հայկական թաղամասում՝ Այգեստանում Ֆանֆառի նվագախումբը «Մեր հայրենիք» էր նվագում և ոգևորում էր կռվողներին։ Երեսուն օր հետո, երբ թուրքերը ռուսների անունը լսեցին, փախչում էին։ Քանի որ Էնվեր փաշայի բանակից միայն փշրանքներ ետ եկան, Անդրանիկը գնում է, Բիթլիսը գրավում։ Ռուսները չէին ուզում Բիթլիսը գրավել։ Անդրանիկը կամավորական ջոկատների օգնությամբ գրավում է Բիթլիսը։
Երբ կռիվը վերջացավ, ես գնացի գյուղ։ Մայրս վեց որդիներով էր։ Ես ու իմ խորթ եղբայրները միացանք, մեզնից խլված անասունները ետ բերեցինք քրդերից։ Դարձանք երկու կովի և մեկ ձիու տեր։ Մեր գյուղի գյուղացիները փախել էին։ Ովքեր զենք ունեին և կռվել էին, եկել, կուտակվել էին Վարագա վանքում, որը գաղթականության կենտրոնատեղին էր դարձել։
Ցարական Ռուսաստանը իր զորքին հրամայեց նահանջել։ Մենք էլ ստիպված գաղթեցինք դեպի Բերկրի, ուր մի անդնդախոր ձոր կար, որից հետո պիտի մտնեինք Աբաղայի դաշտը։ Հարյուր հազարավոր գաղթականներ լցվել էին, որոնք իրենց փրկությունը համարում էին Երևան հասնելը։ Մորս, երեխաների հետ հասանք Բանդիմահու փրփրադեզ գետը։ Ես խնդրեցի մորս, որ գնամ ջուր շփեմ երեսս։ Ես գնացի, հանկարծ կարկտաբեր մի բան սկսվեց։ Քրդերը պաշարել էին հանդիպակաց ձորի վերին մասը, կրակում էին, մարդիկ գլորվում էին։ Ես տեսնում էի, թե ինչպես եկողներն իրենց գցում էին ջուրը։ Ես էլ հանվեցի, նետվեցի ջուրը։ Մինչև գետի կեսը որ հասա, ջրի հոսանքը ինձ տարավ ներքև։ Դիակները հարյուրներով գալիս էին իրար ետևից, քշվում էին դեպի ծով։ Հանկարծ մի փեշ կպավ ինձ, մի կին բռնել էր ծառից։ Ես նրա փեշից կպա ու կամաց-կամաց դուրս եկա։ Ես էդ կնոջ ազատածն եմ։ Ո՞վ էր այդ կինը՝ չգիտեմ։ Դուրս եկանք գետից՝ մրսում եմ, դողում եմ։ Ես մի ռուս զինվորի խնդրեցի, որ մեզ նստեցնի ձիու վրա։ Ձին չգնաց։ Իջա։ Տեսա մի կով կա։ Բեռնակիր կովի ջվալները ընկել էին, մեջը գաթա կար։ Ես սոված էի, կերա։ Մի մարդ ինձ նստեցրեց կովի վրա ու կապեց պարանով։ Ժողովուրդը գոռում, գոչում է, ամեն մեկը իր հարազատին է փնտրում։
Ես էլ երեկոյան մյուսների հետ մի տեղ հասա, նստեցինք հանգստանալու։ Ես իջա, կովի պարանը կապեցի ոտքիս, պառկեցի։ Մտածում եմ՝ ի՞նչ եղան մերոնք։ Մեկ էլ մի ձայն լսեցի, տեսնեմ ամուսնացած քույրս է։ Փաթաթվեցինք։ Ես կովի հետ առաջ գնացի։ Գտա մորս, քույրերիս, մորաքույրս նստել էր կանաչների վրա՝ վայ-վույ էին անում, ողբում էին իմ մահը։ Հանկարծ ինձ որ տեսան, ձեռքերի վրա բարձրացրին։ Շարունակեցինք, հասանք Աբաղայի դաշտը, հետո Օրգով, որը ռուսական սահմանն էր։ Առաջին օգնությունը հայերին տվին, հաց բերին, բաժանեցին։ Մենք սկսեցինք առաջին անգամ ախորժակով բոքոն ուտել։ Երկու-երեք օր մնացինք, հետո Իգդիրի վրայով դեպի Էջմիածին եկանք։
Խելքիս փչեց իմ ընկերոջ հետ գնալ Էջմիածնում սովորել։ Հանկարծ ես տեսա՝ մի կին մոտեցավ ինձ, իմացավ, որ գրագետ եմ, ասաց. – Ա՜յ տղա, հոգեզավակ չե՞ս ուզում դառնալ ինձ։
Իմ մայրը արդեն գնացել էր առաջ։ Ես ու ընկերս մնացել էինք Էջմիածնի եկեղեցու մոտ։ Ասի. – Ուզում եմ։
– Դե՜, վե՛ր կաց, գնացինք մեր տունը։
Ինձ տարավ իր տունը՝ Խաթունարխ գյուղում։ Կանչեց ամուսնուն ու բարեկամներին, խրախճանք արեցին։ Ինձ կնքեցին, անունս Աղվան դրին։ Նրանք ուրախ էին, որ զավակ ունեցան վերջապես, այն էլ՝ գրագետ։
Նրանք գնում էին աշխատանքի, իմ ուտելիքը պատրաստում էին։ Մի շաբաթ մնացի, բայց կարոտեցի մերոնց։ Հանկարծ լսեցի իմ անունը՝ «Բաղդասա՜ր»։ Ընկերս էր։ Ինձ ասաց, որ լավ կլինի, եթե փախչենք։ Գնացինք տուն։ Հարստությունը՝ լիքը։ Մենք ոչ փող ունենք, ոչինչ չունենք։ Մի սնդուկի մեջ մեկ ռուբլի կար, ման եկա, տեսա մի արծաթյա քյամար։ Վերցրի, որ ծախեմ, կապեցի մեջքս, երկու տակ փաթաթեցի։ Եկանք Էջմիածին։ Քնեցինք որբանոցում։ Առավոտյան վեր կացանք, մոտ երկու հարյուր երեխա մահացել էր։ Խոլերան հնձում էր։ Ֆուրգոններով տանում էին դիակները, լցնում փոսերի մեջ։
Հովհ. Թումանյանը** էդ ժամանակ եկել էր Էջմիածին՝ գաղթականներին սփոփելու համար։ Այն մարդիկ, որ Վանում, Շատախում կռվել էին, հիմա մեռնում էին հիվանդությունից։
Առավոտյան ճեմարանի առաջն էինք, մեկ էլ նոր մայրացուս եկավ ու ընկերոջս գլխին խփեց, ասաց. – Իմ տղին ու՞ր ես տանում։
Եկավ, ինձ գրկեց, սկսեց լալ ու ասել. – Աղվա՜ն ջան, ինչի՞ ես գնում, ինչի՞ կարիք ունես։
Էս խեղճ կինը լաց էր լինում ու ամեն կերպ համոզում էր ինձ։ Ասի. – Ես ախպեր, քույր, մայր ունեմ։
– Ուրեմն դու մա՞յր ունես։ Է՜, որդիս, ես քո մոր գրկից քեզ խլողը չեմ, – գրկեց, սեղմեց, քյամարը արձակվեց, ընկավ ոտքերիս մեջ։ Վերցրեց քյամարը ու գնաց։
Արդեն Էջմիածին, դիակների մեջ մնալ հնարավոր չէր։ Սոված ենք, ոչ ոք չունենք։ Սեխի կլեպները ուտելով, ոտքով հասանք Երևան։ Սկսեցի ջուր ծախել։ Մի օր տեսա մի սայլ է գալիս, վրան զանգակ հացերով։ Գնացի խնդրեցի. – Մի՜ կտոր հաց…
– Գաղթականների համար է, – պատասխանեց սայլապանը։
– Ե՛ս էլ եմ գաղթական։
Գցեց ինձ մի մեծ զանգակ հաց։ Մեկ էլ տեսա՝ ընկերոջս մայրը, քույրը, եղբայրը դեմներս ելան։ Մեզ գտան։ Էդ ընկերոջս մի աներձագ ուներ, անունը Իսրայել, որը սովորել էր Գերմանիայում։ Լսել էր, որ հայերը գաղթում են, եկել էր Բեռլինից, որ գտնի իր մորը և հետը տանի Բեռլին։ Ինձ ասաց. – Ես քեզ կտանեմ Բաքու։
Ինձ էդ ընկերոջս հետ տարավ Բաքու, որբանոց։ 1916 թ. արդեն Բաքվի որբանոցում էի։ Առավոտյան վեր էինք կենում, հոգևոր երգեր էինք երգում։ Դա մի շատ լավ կացարան էր։ Կառավարիչը Իսրայելն էր։ Աղոթք էինք անում նոր ճաշի նստում։ Կառավարիչը մեզ հետ էր ուտում։ Նույնիսկ մի կոպեկի համար հաշիվ էր պահանջում։ Բողոքականների մի համայնք կար Բաքվում։ Ամեն շաբաթ նվերներով գալիս էին, ինչքա՜ն քաղցրաբարո մարդիկ էին, ինչքա՜ն բարի։ Էն լվացարար կինը, որ մեզ լողացնում էր, փաթաթում իր ձեռքերով, հագցնում։ Մենք էլ ուրախ էինք, որ այդպիսի տերեր ունենք։ Մեկ տարի երեք ամիս մնացի այնտեղ։ Ես սովորություն չունեի եփած սոխ ուտելու։ Դրանք էլ սոխառածով էին եփում։ Ես գդալով սոխերը հավաքում, լցնում էի ընկերոջս ամանի մեջ։ Կառավարիչը տեսավ, ասաց. – Ի՞նչ ես անում։
– Զզվու՜մ եմ։
Վերցրեց գդալով սոխերը, լցրեց բերանս։ Ես թքեցի, գնաց կպավ նրա ճակատին։ Նա ջղայնացավ, սկսեց ինձ ծեծել։ Ես ասի. – Էլ որբանոցում չե՛մ մնա։
Առավոտյան խնդրեց, որ չգնամ։
– Չէ՛, պիտի գնամ, – ասի։
Էդ մարդը ինձ վերարկու գնեց։ Ութը ռուբլի փող վերցրեց, որ տոմս առնենք ու գնամ Աղստաֆա կայարան, հետո ոտքով՝ Իջևան, Դիլիջան։ Էդ օրը չկարողացանք տոմս առնել։ Ես գնացի Բալաջայի կայարանը, տոմս առա, եկանք հասանք Աղստաֆա։ Գտա իմ Մելքոն հորեղբորս տղային, որի հայրը ֆեդայի էր։ Հետո մեզ փոխադրեցին Թավրիզ։ Պարսիկները շատ մոլեռանդ էին, տգետ։ Երկու և կես ամիս մնացինք այնտեղ։ Մյասնիկյանը մարդ ուղարկեց, թե ով գաղթական է, թող գա։ Եկանք Հայաստան։
Արշալույս գյուղում տուն սարքեցի։ Եղբայրս կոմբջիջի քարտուղար էր, ես՝ ուսուցիչ։ 1929 թ. ընդունվեցի համալսարան։ Ամուսնացա, ունեցա վեց տղա, մեկ աղջիկ։
Պարգևատրվել եմ Լենինի շքանշանով, Կարմիր աստղի շքանշանով։
Հայոց ցեղասպանության հիմնական պատճառն այն էր, որ հայերն ուզում էին թուրքերի և քրդերի հետ հավասար ապրել, բայց նրանց շարիաթը իրավունք չէր տալիս։ Բացի այդ, Թուրքիայի ամենից բանիմաց ժողովուրդը հայերն էին, որ բարձր մշակույթ ունեին՝ ճարտարապետները, երաժիշտները, առևտրականները հայերն էին։ Հայերի ինքնավարությունից խուսափելու, նոր Բուլղարիա չստեղծելու համար նրանք ամեն կերպ ուզեցին հայերին վերացնել։
Թուրքերի նկատմամբ մեր վերաբերմունքն այն է, որ մենք երբեք չենք մոռանա կատարվածը։ Բայց թուրք ժողովուրդը ի՞նչ կարող էր անել, քանի որ մեզ առաջին հերթին կոտորել է թուրք վերնախավը։ Մենք երբեք չենք կարող մոռանալ նրանց արարքը։ Մենք մեր սերունդներին պետք է ավանդենք, որ մեր իրավունքները պահանջենք, մեր հողերը ետ տան։ Նրանք մեր չորս հազար եկեղեցիներն են քանդել։ Հազարավոր մարդիկ են կոտորել։ Ապրիլի 24-ը մեզ համար սրբազան օր է։ Մենք ընտանիքով՝ որդիներով, թոռներով, ծոռներով, այդ օրը գնում ենք Եղեռնի հուշարձանի մոտ, որպեսզի նրանք իրենց հոգում պահեն այդ հիշողությունը։
Ապագա սերունդներին կուզեմ ասել, որ ամեն մի հայ զգա, թե իր պապը ինչպես է ոտք դրել Արևելյան Հայաստան։ Հայը ունեցել է իր չքնաղ հայրենիքը։ Նոր սերունդները չպետք է մոռանան և ամեն ինչ պետք է անեն, որ արդարությունը հաղթանակի, և արևմտահայության հարցը լուծվի։ Գերմանացի խոշոր գործիչներ Կարլ Լիբկնեխտը և Ռոզա Լյուքսեմբուրգը*** քննադատեցին Վիլհելմյան կառավարությունը։ Թուրքերը հենց իրենք դատապարտեցին Թալեաթ փաշային և շատերին։ Ես հույս ունեմ, որ ՄԱԿ-ը իր արդար դատը կկատարի։
* Ղուրան – մահմեդականության Ս. Գիրքը:
** Հովհաննես Թումանյան (1869, Դսեղ – 1923, Մոսկվա) – բանաստեղծ, արձակագիր, հասարակական գործիչ:
*** Գերմանական և միջազգային բանվորական շարժման գործիչներ:
http://ermeni.hayem.org/turkce/vkayutyun.php?tp=ea&lng=arm&nmb=26
Շարունակելի
Կարդացեք յուրաքանչյուր շաբաթ և կիրակի օրերին:
Leave a Reply