25 (25)
ՍԱՀԱԿ ՄԻՐԶՈՅԻ ԲԱԶՅԱՆԻ ՊԱՏՄԱԾԸ
ԾՆՎ. 1913 Թ.
ՇԱՏԱԽ
ՋՆՈՒԿ Գ.
Հորեղբորս որդին՝ Բազիկյան Բազիկը, պատմել է Շատախի հերոսամարտի մասին։
1915 թ. ապրիլ։ Ութսուն հոգուց բաղկացած առաջապահ մի պահակախումբ մտնում է Շատախի Ջնուկ գյուղը, Շատախի և Մոկսի սահմանային վերջին գյուղը։ Նրանց կարգադրված էր տուրք հավաքելու, ապա ասկյար հավաքելու պատրվակով դուրս բերել տղամարդկանց, մինչև իրենց բուն ուժերի հասնելը, որպեսզի անարգել սկսեն կոտորածը։ Ահա այդ ոճրագործ ծրագրով, պահակախմբի ութսուն անդամները լցվում են Ջնուկ, բռնությամբ հավաքում են տուրքը։ Մի քանի ժամում երբ վերջացնում են, սկսում են պարտադրել ամեն տան, մի գիշերվա ընթացքում գործել թաթման և թաթ (ձեռնոցներ և գուլպա), առավոտյան ութսուն զույգ իրենց հանձնելու։ Խեղճ գյուղացիները անքուն են անցկացնում գիշերը, գործում են և առավոտյան հանձնում։ Առավոտյան սկսում են հավաքել տղամարդկանց՝ ասկյար տանելու անվան տակ։ Ստիպում են մի քանի մարդկանց իրենց մեկիկ-մեկիկ ուղեկցել տները։ Ուղեկցողներից մեկը Բազկե Շահինն* էր, որը ամեն տուն մտնելիս, տեսնելով առավոտյան թոնիրը վառվելիս, հսկայական ցան (վառելիք) լցնում է թոնիր, բարձրացնում վիթխարի մուխ. այդ թանձրության մեջ ոչինչ չկարողանալով որոնել ու տեսնել, թուրք պահակայինները հեռանում էին տնից։ Շուտով նրա օրինակին հետևում են մյուս ուղեկցողները, հաց թխելու համար թոնիրները վառած կանայք։ Եվ այսպես, ամբողջ գյուղից թուրք պահակայինները, իրենց ամբարտավանությամբ հանդերձ, կարողանում են հավաքել միայն երեք տղամարդ՝ Ավդո, Չակո Մանուկ**, որին կաշառքով հետո ազատում են ասկյար տանելուց, և էլի մեկը։ Նրանց չի հաջողվում բոլոր տղամարդկանց հավաքել, որովհետև մեծագույն մասը վաղ առավոտյան մեկնել էր փխիր, այսինքն՝ մեկնել էին հանդ, որպեսզի հող փորեն և փորած հողը լցնեն արտերը ծածկած ձյան վրա, որ շուտ սկսի ձնհալը և գարնանացանը։ Գյուղում մնացած տղամարդկանց ու պատանիների մյուս մասը պահվել էր ոչխարների հորերում։ Այդպես էին կոչվում այդ հորերը, որովհետև դրանք փորված էին ոչխարները հաշվառումից թաքցնելու համար, երբ հաշվառման գալիս էին թուրք գրագիր-ոստիկանները, քանի որ գյուղացին հարկադրվում էր ոչխարների գլխաքանակի համար։ Այնտեղ պահում էին ոչխարներին, երբ թուրք կամ քյուրդ ավազակաբարո շրջիկները գալիս էին։ Այժմ այդ հորերը ծառայում են տղամարդկանց թաքցնելու համար։ Տեսնելով, որ ապարդյուն է անցնում իրենց ջանքը, նրանք բռնում են տանուտերին՝ Կեթո Կազարին և ստիպում են ի հայտ հանել տղամարդկանց։ Սա հաջողացնում է փախչել։ Նետվում է մեկի տունը՝ թաքնվելու նրանց հորում, բայց չեն թողնում, որովհետև չէր բավարարում իրենց տղամարդկանց թաքցնելու համար։ Ստիպված փախչում է։ Փախուստի պահին՝ կրակում և վիրավորում են։ Ընկնում է Տիգրիս գետը և մնում այնքան, մինչև արյունաքամ է լինում ու մեռնում։ Աներձագերը գնում են դիակը բերում միայն այն ժամանակ, երբ պահակախումբը հեռացել էր գյուղից։
Պահակախումբը տեսնելով, որ արդյունքի չի հասնում՝ ասկյար հավաքելու, դուրս է գալիս գյուղից, շրջապատում է գյուղը և նստում։ Բայց դա էլ չօգնեց։ Տղամարդիկ ոչ հորերից դուրս եկան և ոչ էլ հանդից վերադարձան։ Եվ այսպես, երեք օրվա իրենց կողոպուտի ու վայրագությունների այս երրորդ միջոցը անհաջող անցած, հուսահատված, որ ուշանում է թուրքական բանակը, ութսուն հոգիանոց այս առաջապահ պահակախումբը որոշում է Ջնուկից անցնել Հինենց՝ հավաքել տուրքը և ասկյար, անցնել Կաղպի, Վանք, Սակ գյուղերը։ Բոլոր տեղերում տուրք և ասկյար հավաքելու անվան տակ ահաբեկում, թալանում, բռնանում են ժողովրդին։ Բայց ամեն տեղ նրանց սպասում էր նույն ճակատագիրը։ Ամեն տեղ նրանց հաջողվում է տուրքի հավաքումը, բայց ասկյար՝ ոչ։ Հայը ըմբոստացած՝ չմեկնեց թուրքական բանակ, չդարձավ թուրքի ասկյար։
Սա Շատախի ժողովրդի ըմբոստության և դիմագրավման առաջին քայլն էր, որը ստեղծվեց տարերայնորեն ներքևից՝ ժողովրդական զանգվածների ընդերքից։
Ժողովրդական դիմագրավման առաջին փորձը։ Հավաքվում են՝ Ջնկուց՝ երեք մարդ, Հինենցից՝ երեք մարդ, Կաղպի գյուղից՝ հինգ մարդ։ Ընդամենը տասնմեկ հոգի, որոնք հետո փախչում են Սակից, երբ շրջապատված տան մեջ էին՝ թուրքերի հետ։ Գիտենալով տան գաղտնի անցքը, նրանք փախչում են, նրանց ետևից՝ մի քանի թուրք զինվոր։
Երկրորդ քայլը լինում է ութսուն հոգու պահակախմբի շրջապատումը Սակում, անտառի մեջ գտնվող մի գյուղում, ուր բնակվում էին հինգ տուն հայ և մի քանի տուն՝ քյուրդ։ Ապա գերում են տուրքը Թաղ տանող խմբին։ Պահակախումբը անհամբեր սպասում էր թուրքական օգնական զորքին։ Երեք օր մնաց Սակ գյուղում, բայց օգնող զորք չեկավ։ Այդ երեք օրվա ընթացքում, Սվտիկին գյուղի հայերը՝ տասնհինգ-քսան հոգի, զինված, հարձակվում են կորդոնի (ութսուն հոգուց բաղկացած պահակախմբի) վրա, խլում են զենքերը և տանում են Թաղ։
Ջնուկ, Կաղպի, Հինենց, Վանք, Ծիծանց գյուղերի զինված հայերը պահանջում են կոմիտեից՝ ապստամբել։ Կոմիտեն գլխավորում էր Սամվելը (տեղակալ), որովհետև նախագահին՝ Հովսեփին սպանել էին։
Նրա սպանությունը լինում է այսպես. Հովսեփին կանչում են Վան՝ խորհրդակցության մասնակցելու։ Քննում էին այն հարցը, թե հայերը պիտի ապստամբե՞ն, թե՞ ոչ։ Հովսեփը պահանջում է՝ ապստամբել։ Արամ փաշան առաջարկում է՝ չապստամբել։ Վանի կոմիտեի անդամներն էին Վռամյանը, Իշխանը և ուրիշներ։ Հովսեփը հեռանում է նիստից։ Վերադառնում է Շատախ, որպեսզի սկսի ապստամբությունը, բայց ճանապարհին բռնում են թուրքերը։ Առաջարկվեց գերիների փոխանակում կատարել։ Համաձայնվեցին։ Հայերը բաց թողին թուրք գերիներին՝ հարկահավաքներին, որոնց բռնել էին հավաքած հարկի հետ։ Իսկ թուրքերը՝ ոչ և սպանում են հայ գերիներին։ Հովսեփին ութ հոգով բռնել էին ու բերել Թաղի գայմագամի մոտ. նրան սպանում են գայմագամի վճռով, նետում են Տիգրիս գետը։ Գերված մի հայ հասցնում է փախչել և գալ զինված հայերի մոտ։ Թաղի կոմիտեն մերժում է Կաղպի գյուղի մարդկանց ապստամբել։ Մերժված՝ նրանք վերադառնում են Սակ, հայտնում սպասող հայ զինված ապստամբներին, որոնք ի պատասխան այդ մերժման, գնում պաշարում են Սակում գտնվող ութսուն հոգուց բաղկացած թուրք պահակախմբին։ Հայ ապստամբներին ղեկավարում էր Գյուլամիրը և Հարոն՝ Հարություն Գյուլանյանը։ Պաշարվածները փակված էին մի տան մեջ։ Հարոն առաջարկում է նավթ լցնել դռան վրա և հրդեհել տունը ու ով փորձի փախչել՝ գնդակահարել։ Դրան դեմ է կանգնում իմ հայրը՝ Բազկե Միրզոն, այն համարելով անզգույշ քայլ, որովհետև ներսից կրակում էին։ Նաև Գյուլամիրը չի լսում Հարոյին, ասում է, թե՝ «Դա քաջություն չի»։ Առավոտյան վաղ Գյուլամիրը վերցնում է երկու մաուզեր, մտնում թուրք պաշարվածների մեջ ու սպանում մի տասնվեց-տասնյոթ հոգու։ Երբ վերադառնում է նորից լցնելու իր տասնոցները, ծոծրակից նրան խփում են, նա ընկնում է շեմին։
Գյուլամիրի սպանվելը առիթ է լինում մերոնց հարձակման։ Գալիս է մեկը և հայտնում. «խուժանը եկավ»։ Ներսից թուրքերը լսում են և ուրախացած բացականչում՝ «բարով գան» ու կրակում, սպանում են «խուժանն եկավ» ասողին։ Մերոնք խուճապի են մատնվում, սկսում են փախչել։ Այդ պահին Վանից եկած Բազեյան Սեթոն հասնում է և բղավում. «Մի՛ք փախչի, օգնությունը գալի՜ս է»։ Վերադառնում են և շարունակում կռիվը պաշարվածների դեմ։ Բոլորին կոտորում են։ Միայն երկու հոգի կարողանում են փախչել, հասնելով Խոլքսան կամուրջ. մեկին հասնում է Բազկե Միրզոյի անվրեպ գնդակը հենց կամրջի վրա՝ սպանվում ու ընկնում է գետը։ Մյուսը փախչում է անտառ, բարձրանում ծառը, ցույց տալով, թե կրակում է։ Բազկե Մխիթարը, որը իմ հորեղբայրն էր, նկատում է, որ փամփուշտ չունի, հարձակվում և սպանում է նրան։
Սակի դեպքով, դրան նախորդած Հովսեփի ու նրա հետ եղած վեց հոգու գերումով ու սպանությամբ սկսում է ապստամբությունը, Վանի ապստամբությունից մի շաբաթ առաջ։ Շատախցի ապստամբները Թաղում, ապստամբության օրերին, պատրաստում են թնդանոթ՝ ընկույզի փայտից, փայտը թիթեղով փաթաթելով։ Պատրաստում է Գելկե Թովմասը։ Ամեն երեք կրակոցից հետո փայտը պայթում էր. նորն էին պատրաստում։ Արհեստական այդ թնդանոթը ահագին մեծ դեր խաղաց։ Շատախի ապստամբները կտրեցին նաև հեռագրալարը՝ Վան, Շատախ, Բաշկալան (Աղբակ) միացնող։ Թուրքերը և քրդերը մեծ ջարդ կրեցին։ Նոր էր անցել Շատախի ապստամբության առաջին տասը օրը, երբ Ջևդեթ փաշան դիմում է Արամ փաշին, թե մարդ ուղարկի Շատախ, որ հաշտություն կապի մեզ հետ։ Վանից մեկնում է Իշխանը՝ տասնմեկ հոգով։ Իմանալով այդ մասին, Ջևդեթ փաշան զորք է ուղարկում նրանց բռնելու։ Եվ Հայոց ձորի Հիրճ գյուղում բռնում են ու բոլորին սպանում։ Վանում էլ բռնում են Վռամյանին։ Վռամյանին որպես մեջլիսի անդամ իբր ուղարկում են Պոլիս, բայց Տարոն հասնելուն պես, Բիթլիսի կամրջի վրա սպանում և գցում են գետը։ Ուզում են բռնել նաև Արամին։ Որպեսզի չկասկածի, ուղարկում են թուրք կառապանին, որ նրան շուքով բերի։ Բայց կառապանը հայտնում է Արամին և դատարկ վերադառնում, ասելով, թե Արամը չեկավ։
Առավոտյան սկսում է Վանի հերոսամարտը***։
Սակի կռիվները Շատախի ապստամբության առաջին փուլն էին։ Երկրորդ փուլը եղան Սոքանց՝ քրդի գյուղի, կռիվները։ Այդ նոր փուլը եղավ ավելի մեծ։ Հունիսին, երբ հայ կամավորները մտան Շատախ, Սոքանցից յոթ հոգի գնում են աշիրեթներին հայտնելու, որ գան Շատախը կոտորեն։ Հայերը, լսելով այդ մասին, երեք օր շարունակ պաշարում են Սոքանցը։ Երեք օր հետո, հունիսի սկզբներին, երբ գալիս են կամավորները, կոտորում են Սոքանցը։ Շատախցիները պաշարել էին այն, բայց չէին հարձակվել։ Սոքանցը կոտորելուց հետո Դրոյի կամավորական գունդը մտնում է Մոկս։ Նրանց հետ իբրև ճանապարհաճանաչ գնում է Բազկե Միրզոն։ Կռիվը շարունակվում է Մոկսում։ Քրդերը փախչում են։ Երկու տասներկուամյա քյուրդ երեխա հայտնվում են գիշերվա պահակատեղը։ Պահակ էր Միրզոն։ Միրզոն տանում է նրանց կամուրջից անցկացնում, ցույց է տալիս նրանց հեռվում վառվող կրակները, քրդերի հավաքատեղին, ուղեկցում մինչև քրդական օբաները, որպեսզի կամավորների ձեռքը չընկնեն։ Նրանց ազատում է, ինքը վերադառնում է պահակատեղ։
* Բազկե Շահին (Շահին Բազիկյան) – Սահակ Բազյանի հորեղբայրն է։ «Սասունցի Դավիթ» էպոսի տաղանդավոր վիպերգող։ Նրա անունը էպոսի պատմության մեջ է մտել Մանուկ Աբեղյանի խմբագրությամբ լույս տեսած «Սասնա ծռերի» առաջին հատորի հրատարակությամբ, 1936 թ.-ից։ Մինչ այդ երկու անգամ գրի է առնվել «Սասունցի Դավթի» նրա երգապատումը։ Վերջին գրառմանը ներկա է եղել Հովհաննես Թումանյանը։ Հետագայում որոշ բաներ նա օգտագործել է իր «Սասունցի Դավթի» մշակման մեջ։ Բազկե Շահինի «Սասունցի Դավիթ» երգապատումը հռչակված էր Շատախում և Մոկսում։ Տե՛ս «Հայրենիքի ձայն», 1974, թիվ 59 (Ծ.Բ.)։
** Չակո Մանուկ – երգիչ Հայրիկ Մուրադյանի հայրն է (Ծ.Բ.)։
*** 1915 թ. ապրիլ-մայիս ամիսներին Վան քաղաքի և շրջակա գյուղերի հայ բնակչության ինքնապաշտպանական մարտերը թուրք ջարդարարների դեմ:
http://ermeni.hayem.org/turkce/vkayutyun.php?tp=ea&lng=arm&nmb=25
Շարունակելի
Կարդացեք յուրաքանչյուր շաբաթ և կիրակի օրերին:
Leave a Reply