Հայերն օսմանյան բանակում

Ռագըփ Զարաքօլու

Համաձայն թուրքական պատմական թեզի` 1915 թ. տեղի ունեցածը ցեղասպանություն չէ. Առաջին համաշխարհային պատերազմի ընթացքում «հայերի դավաճանության» պատճառով բռնի տեղահանություն է: Միություն և առաջադիմության հեղփոխական կառավարությունը շատ էր ցանկանում մտնել Համաշխարհային պատերազմի մեջ: Այսպիով երազում էր մոռանցության մատնել Բալկանյան պատերազմի ամոթալի պարտությունը և գերմանական իմպերիալիզմի աջակցությամբ հիմնել թուրանական կայսրություն: Իսկ այդ ճանապարհին հայ ժողովրդի գոյությունը դիտարկում էին որպես խոչընդոտ: Բացի այդ՝ գիտեին նաև, որ մասնակցելով պատերազմին` մի կողմ էին դնելու հայկական բարեփոխումները: Սոցիալիստական կուսակցությունները Եվրոպայում հայրենասիրության անվան տակ ուղի հարթեցին համաշխարհային պատերազմի համար` դյուրացնելով աշխատավորական զանգվածների՝ իրար սպանելը: Այդ ժամանակաշրջանում միայն այնպիսի անձինք, ինչպիսիք են Ռոզա Լյուքսեբուրգը, Լիբկնեխտը, Լենինը, տեր կանգնելով ինտերնացիոնալիստական ավանդույթներին, դեմ դուրս եկան պատերազմին, սակայն նրանք փոքրամասնություն էին կազմում: Այս ընթացքում Լենինի և Զինովևի համատեղ գրած գիրքը անվանվեց «Ընդդեմ հոսանքի»:

Մոդեռնիզմի ազդեցություն

Եվրոպայում սոցիալ-դեմոկրատական կուսակցությունների հայրենասիրական ուղղության ազդեցությունը նկատվեց նաև Երկրորդ ինտերնացիոնալի անդամ Հայ Յեղափոխական Դաշնակցության մեջ, և ընդհանուր ընդուլնելություն գտած յուրաքանչյուր երկրում որդեգրվեց քաղաքացիական պարտականությունը կատարելու սկզբունքը: Ինչպես որ Գերմանիայի և Ֆրանսիայի աշխատավորները, որպես քաղքացի իրենց երկրների բանակներում իրենց զինվորական ծառայությունը կատարելով, իրար դեմ զենք էին ուղղելու, այնպես էլ Օսմանյան և Ռուսական կայսրության քաղաքացիները կատարելու էին իրենց հիմնական պարտականությունը, որովհետև մոդեռնիզմը դա էր պահանջում:

Կատարեք ձեր քաղաքացիական պարտքը

Իսկ ամենաողբերգական վիճակում հայտնվել էին Օսմանյան և Ռուսական կայսրության հայ քաղաքացիները: 1914 թ. սեպտեմբերին Էրզրումում կայացած Հայ Յեղափոխական դաշնակցության գլխավոր կոնգրեսում արևմտյան 2-րդ ինտերնացիոնալի մեջ մտած կուսակցությունների նման թե’ Արևմտյան, թե’ Արևելյան Հայաստանի հայերը որոշեցին յուրաքանչյուրն իրենց պետության հանդեպ պարտքը կատարել, այսինքն` հայերը տարբեր ռազմաճակատներում իրար դեմ զենք ուղղեցին:

Ե’վ Ստամբուլի, և’ Պետերբուրգի հայերին ինքնավարության խոստումներ էին տալիս. բավական էր միայն ապստամբեին իրենց կառավարությունների դեմ: Իթթիհադականների կուսակցության պատվիրակությունը այս առաջարկն անձամբ ներկայացրել է Էրզրումում կայացած ՀՅԴ-ի կոնգրեսին, սակայն կոնգրեսն այս առաջարկը չի ընդունել: Սահմանադրական համակարգում քաղաքացիական պարտքը կատարելու էին, սակայն չէին համաձայնվելու օգտագործվել հակառակ ռազմաճակատներում:

Երբ զորահավաքն սկսվեց, ՀՅԴ-ի կայացրած «կատարեք քաղաքացիական պարտքը» որոշման արդյունքում հայ քաղաքացիներն իրենց պարտքը կատարելու էին, սակայն սա դյուրացնելու էր բանակային շարքերում արական սեռի բնակչության, իսկ իրենց բնակավայրերում՝ քաղաքացիական ազգաբնակչության ջարդը:

Այս որոշման, միևնույն ժամանակ նաև 1908 թ. հեղափոխության վերջում Միություն և առաջադիմություն կուսակցության հետ կայացրած քաղքական համաձայնության պատճառով ՀՅԴ-ն շատ էր քննադատվելու:

Այն բանից հետո, երբ հայերը, ովքեր դարեր ի վեր չէին կարողացել բանակում զինվոր կամ սպա լինել, ստացան բանակում ծառայելու իրավունք, ոգևորությամբ դիմելու էին ռազմական դպրոցներ, ինչպես նաև մարտի 31-ի դեպքերի և Բալկնյան պատերազմի ընթացքում լինելու էին «կամավոր» զիվորներ:

Իտալական դիվանագիտական պահոցներ

Պատմաբան Անահիտ Աստոյանը վերջերս լույս տեսած և թուրքերեն թարգմանված «Հայերն օսմանյան բանակում» իր աշխատության մեջ այս հարցի վերաբերյալ բավականին հետաքրքիր տեղեկություններ է հաղորդում:

Ըստ այս աշխատության մեջ տեղ գտած իտալական դիվանագիտական պահոցի փաստաթղթերի` երբ համաշխարհային պատերազմից առաջ սկսվել է զորահավաք, «հայերը երկրի տարբեր նահանգներում սեփական հնարավորություններով բացել են Կարմիր խաչի գրասենյակներ և իրենց նվիրատվություններով իրենց նպաստն են բերել թուրքական (օսմանյան) բանակի նյութական կարիքները հոգալու գործին: Բանակի կարիքները հոգալու համար բռնագրավվել են նաև հայերին պատկանող աշխատավայրերը, հիվանդանոցները, ջրաղացները, եկեղեցիներն ու վանքերը: Այս գործողությունները վերածվել են զանգվածային բռնագրավումների: Բռնագրավվել են այն հայկական տները, որոնք համապատասխանել են հատկապես ռազմական կարիքներին` ունեցել են պաշտպանության հնարավորություն, նույնիսկ նպաստել են հայերի բնաջնջմանը:

Ռազմական հարկերի անվան տակ սկսեել են բռնագրավել հայերի տարատեսակ ունեցվածքը: Յուրաքանչյուր պաշտոնյա նույնիսկ իր տան համար կարող էր բռնագրավել ամենաորակյալ ապրանքը, որը ցանկանում էր: Ոչ մի հայ չէր կարող ընդդիմանալ:

Կարևոր չէ, թե ինչ դասի էր պատկանում, անխտիր բոլոր հայերը ստիպված էին իրենց նյութական կարողությունը հանձնել ղեկավաներին: Ապրանքը տեղափոխելու պատճառաբանությամբ նրանց ձեռքերից վերցնում էին ձիերը, ավանակները, ջորիներն ու եզները:

Տղամարդկանց, հաճախ՝ նաև կանանց օգտագործում էին որպես գրաստ»:

Հայերը բալկանյան պատերազմում

Հայ զինվորների սխրագործությունների վերաբերյալ գերմանացի միսիոներ դոկտոր Յոհաննես Լեփսիուսը վկայում է. «Համաձայն թուրքական վկայությունների`օսմանյան բանակի հայ զինվորները Բալկանյան պատերազմի ժամանակ ցուցաբերել են օրինակելի վարքագիծ և քաջաբար պատերազմել են: Այս պատերազմի առաջին ամիսներին նրանք արժանացել են բարձրաստիճան սպաների գովասանքներին: Ստամբուլում ռազմական դպրոցում պահեստային սպա գրանցվելու համար թուրքերից ավելի շատ դիմել են հայերը: Ռազմական կրթություն ստանալու համար 1500-ից ավել հայ է դիմել` հատկապես կրթյալ դասից և միջին խավից: Նրանք չէին ցանկանում աշխատել փոստում, հեռագրատանը կամ էլ նման այլ վայրերում, ցանկանում էին դառնալ զինվորական»:

Հայերը, որպես օսմանյան կայսրության քաղաքացիներ, Բալկանյան պատերազմում միայն զինվոր լինելով չեն բավարարվել. օսմանյան բանակին կանոնավոր օգնություն են ցուցաբերել: Օրինակ` Բալկանյան պատերազմին աջակցություն ցուցաբերելու նպատակով ստեղծված Ազգային պաշտպանության միության Փանգալթըի մասնաճյուղի տնօրենը Տիգրան Ալլահվերդին էր: Տիգրան բեյին հաջողվել էր Բալկանյան պատերազմի ժամանակ օսմանյան բանակի օգտին հավաքել 30 000 օսմանյան ոսկի: Այս առիթով նրա մասին մամուլում նույնիսկ լույս են տեսել հոդվածներ, սակայն նույն Տիգրան Ալլահվերդին ընդգրկվել է 1915 թ. ապրիլի 24-ին ձերբակալված և աքսորված մտավորականների ցուցակի մեջ:

Էնվեր փաշայի գովասանքն ուղղված հայերին

Հայ զինվորների ճիգ ու ջանքերը սկզբնական շրջանում արժանացան իթթիհադականների դրվատանքին: Այս մասին գերմանցի միսիոներ դոկտոր Յոհաննես Լեփսիուսը տեսեք, թե ինչեր է գրում. «Ռազմական նախարար Էնվեր փաշան փետրվարին, երբ վերադառնում էր Կովկասյան ռազմաճակատից Ստամբուլ, իր մասնակցությամբ մարտերում հայկական գնդի ցուցաբերած օրինակելի վարքագծի և քաջության համար Հայոց պատրիարքին հայտնել է իր գոհունակությունը: Հատկապես շատ հաջող մի գործողության մասին է պատմել: Հովհաննես Չավուշ անունով մի հայ փրկել է Էնվեր փաշային և նրա մարդկանց օրհասական իրավիճակից: Հովհաննես Չավուշն անմիապես պարգևատրվել է շքանշանով: երբ Էնվեր փաշան անցել է Երզնկայով, հայ եպիսկոպոսները նրան գրավոր ողջունել են, նա էլ սիրալիր պատասխանել է: Կոնիայի հայկական համայնքի անունից բարեմաղթանքներ հղած համայնքի ղեկավարին Էնվեր փաշայի պատասխանը Ստամբուլում լույս տեսնող գերմաներեն «Osmanisher Lloyd» թերթի 1915 թ. հունվարի 26-ի համարից. «Կոնիա կատարած այցելությունս քանի որ շատ կարճ տևեց, ցավում եմ, որ հնարավոր չեղավ Ձեզ հետ հանդիպել: Ստացա Ձեր շնորհակալագիրը, որի կապակցությամբ ես էլ ցանկանում եմ Ձեզ շնորհակալություն հայտնել: Ասում են, որ օսմանյան բանակում հայ զինվորները պատերազմի դաշտում բարեխղճորեն կատարում են իրենց զինվորական պարտականությունները, ես էլ անձամբ վկա եմ եղել: Իմ խնդրանքն է Ձեզ՝ օսմանյան բանակի համար կատարած անձնազոհության համար հայ ժողովրդին հայտնեք իմ գոհունակությունն ու երախտագիտությունը:

Ռազմական նախարար, կայսերական բանակի գլխավոր հրամանատարի տեղակալ Էնվեր»:

Հայ զինվորները զինաթափվեցին

Գիտենք, որ բազմաթիվ հայ, հույն և հրեա սպաներ ու զինվորներ մահացել են թե’ Ալլահուաքբար լեռան սառնամանիքներում, թե’ արաբական անապատներում, թե’ Չանաքքալեում, սակայն նրանց անունները տեղ չեն գտել ինչպես «նահատակների ցուցակներում», այնպես էլ հուշահամալիրներում. տասնյակ հազարավոր հայ զինվորների զինաթափել, բանվորական ջոկատներում օգտագործել են որպես ստրուկ-բանվոր և սպանել:

Հանրապետական շրջանում ընդհանրապես փոքրամասնություններին չէին ընդունում ռազմական դպրոցներ. նրանք միայն 1950-ականների վերջին պահեստային սպա լինելու իրավունք ձեռք բերեցին: Այս թեմայի վերաբերյալ հետազոտող Ռիֆաթ Բալիի՝ իրար հետևից հրատարակված «Քսան աշխատանքային գումարտակներ» և «Ոչ մուսուլման զինվորները. հուշեր, վկայություններ» գրքերի միջոցով հաջողությամբ ուսումնասիրության առարկա դարձավ արգելված թեմաներից մեկը:

Մինչև 60 թվականի հեղաշրջումը թուրքական բանակում կարող էին լինել նաև քրդական արմատներով սպաներ: Նրանցից կարող ենք հիշել մահափորձի հետևանքով մահացած Էշրեֆ Բիթլիսին: Սակայն հատկապես 1980 թ. վերջին զինվորական դպրոցների դռները քրդական արմատներ ունեցողների համար փակվեցին: Հարգանքներով` հայրենիքի պաշտպանության ժամանակ կյանքը զոհած ոչ մուսուլմանների հիշատակին…

Բարեփոխումների ընթացքը

Ոչ արդյունավետ նախաձեռնությունների ստեղծումը

Օսմանյան կայսրությունից ժառանգած խնդիրները քաղաքական և արդարացի ճանապարհով «լուծելու» փոխարեն՝ Հայկական հարցը «փտեցնելու» մեթոդի ամենաակնառու օրինակներից մեկն է: Եթե արտահայտելու լինենք նորաձև արտահայտությամբ, քանի որ այս մտածելակերպը չի փոխվել, ո’չ «թանզիմաթը» (բարեփոխում), ո’չ «ըսլահաթը» (բարեփոխում), և ո’չ էլ «Սահմանադրական հայտնագործությունները» արդյունք չեն տվել: Բոլոր այս նախաձեռնություններում ապագայի հանդեպ իրական և մնայուն համատեղ ծրագիր կազմելուց ավելի շատ նպատակ ունեին շարունակել չկարգավորվածությունը և «պետության շարունակականության» համար ժամանակ շահել: Իսկ «բարեփոխումց» պարզ է դառնում, որ ավելի շատ նպատակ էին հետապնդում մոնոլիտիկ ոճով իշխանության շարունակականությունն ապահովելու համար, գլխավոր պարադիգմայում ընդհանրապես որևէ փոփոխություն չկատարելով, հատկապես պետական ճակատից անհրաժեշտ կարգավորումներ կատարել, քան բաժանել:

Համատեղ ցուցակներ ընտրություններում

Հայ ժողովրդի քաղաքական առաջնորդները և կազմակերպությունները 1908 թ. հեղափոխությունից հետո, որը կիսատ մնացած ժողովրդավարական հեղափոխության նախաձեռնություն էր, իրենց կամքը դրեցին թուրքերի և մյուս ժողովուրդների հետ «միասին ապրելու» հիմքի վրա: Օսմանյան կուսակցությունների հետ քաղքական դաշինքներ կազմեցին, ընտրություններին մասնակցեցին համատեղ ցուցակներով:

Ըստ էության՝ հայ մտավորականները 1908 թ. հեղափոխության վերջում օսմանյան մտավորականների` «Թուրքական օջախների» միջնորդությամբ սկսած ազգայնացման մոտեցումներին բարեկամաբար էին մոտենալու:

Այսօրվա քրդերի նման նրանք էլ մտածում էին, թե սահմանադրական կարգում «հիմնադիր տարր» են: Մեծն երաժիշտ Կոմիտասը, «Թուրքական օջախներում» զեկույցներով հանդես գալով, փորձելու էր երաժշտության ասպարեզում աջակցություն ցուցաբերել ազգային ինքության փնտրտուքներին, որովհետև նա էլ, բազմաթիվ հայ մտավորականների նման, մտածում էր, որ տարբեր ինքնությունները միասին կարող են գոյատևել: Մինչև տարաբախտ 1914 թիվը…

Պատերազմ, անվտանգություն և ինքնապաշտպանություն

Վտանգված իրավիճակն Արևելյան Անատոլիայում (Արևմտյան Հայաստանում-«Ակունքի» խմբ.) վերաբերում էր հայերին և քրդերին: 93 թ. պատերազմից հետո և 1890-ական թթ. համիդյան ջարդերի հետևանքով բազմաթիվ հայ գյուղացիներ կորցրեցին իրենց հողերը: Տվյալ ժամանակաշրջանում պաշտպանները եղող համիդյան գնդերը թե’ թույլ չէին տալիս, որ սրանք վերադառնան, և թե’ շարունակում էին անհանգստացնել հայ գյուղացիներին: Իսկ հայկական կուսակցություններն այդ ժամանակ «ֆիդայի» կոչված ինքնապաշտպանական գործառույթ կատարող իրենց պարտիզանական ուժերը լեռներից իջեցրել և սահմանադրական համակարգի օրինական մաս էին դարձրել: Բոլորը, որպես լեգալ կուսակցություն, բացահայտ գործող կազմակերպություններ էին: Հետևաբար, երբ պարզ է դառնում, որ Միություն և առաջադիմություն կուսակցության (ՄԱԿ) կողմնորոշումը դեպի «ոչնչացման» քաղաքականություն է ուղղված, Վանից բացի՝ ընդվզելու համար քիչ հնարավորություն էր մնացել:

1914 թ. օսմանյան կառավարությունը մեծ տերությունների` հատկապես Գերմանիայի և Ռուսաստանի ճնշման տակ որոշում կայացրեց հայերով հոծ բնակեցված Արևելյան Անատոլիայի վեց վիլայեթում Մակեդոնիայի բարեփոխումների ծրագրի նման մի ծրագիր սկսել: Սա էլ արդեն օսմանյան ղեկավարության համար Անատոլիան ձեռքից կորցնելու խուճապ առաջացրեց: Մյուս կողմից՝ մտածում էին, որ անհրաժեշտ է Բալկաններից եկած մեծ գաղթի ալիքի համար տեղ ազատել: Բալկանյան պատերազմի պատճառով սարսափելի տնտեսական ճգնաժամ էր ստեղծվել, պետությունը տնտեսական դիտանկյունից սննկացել էր: Իսկ օսմանյան մեծ բանակը, որը արդիականացել և հզորացել էր, փոքր բալկանյան պետությունների դեմ պատերազմում ամոթալի պարտություն կրեց, ինչը զարմացրեց արևմուտքին:

Երբ մարում է ժողովուրդների` նախաձեռնության հույսերը

Այն, որ Օսմանյան կայսրության ամենահավատարիմ հպատակներից մեկը եղող ալբանացիները 1912 թ. իրենց հույսը կտրել էին Միություն և առաջադիմություն կուսակցության, այսպես կոչված, «նախաձեռնություններից» և առաջին անգամ իրենց միջև եղող կրոնական տարբերությունը (մուսուլման, ուղղափառ, կաթոլիկ) հաղթահարելով` միահամուռ ապստամբել, խիզախություն էր տվել մանր-մունր Բալկանյան պետություններին, որպեսզի վերջիններս նույնպես համախմբեն իրենց ուժերը և միասին հարձակում գործեն: (Բալկանների գործընթացի և ալբանացիների ազգայնացման մասին տե’ս Արամ Անտոնյան, «Բալկանյան պատերազմը», թարգմանիչ Զավեն Բիբերյան, «Արաս» հրատարակչություն, 1999):

Ալբանացիներից հետո սկսում են իրենց ազգային պահանջների մասին բարձրաձայնել նաև արաբները: Իսկ քրդերը դեռևս հավատարմորեն խալիֆայության կազմում էին, միևնույն ժամանակ մայր մտնող կայսրությունում քուրդ մտավորականների շրջանակը բռնեց իրենց ապագան ուրվագծելու ճանապարհը: Մի հատվածը (Շեյխ Աբդուլքադիր) կողմ էր կայսրությանը, քանի որ եթե պետությունը փլուզվեր, իրենց այլևս անելու ոչինչ չէր մնա, իսկ մյուս հատվածը (Շերիֆ փաշա, Մևլանզադե) որդեգրել էր ուղեգիծ, որն ավելի շատ հարում էր անկախությանը: Սակայն այս ուղեգիծը թե’ առաջինների և թե’ իթթիհատականների ու քեմալականների կողմից չեզոքացվել էր: Արաբ մտավորականների մեջ նույնպես ՄԱԿ-ի հանդեպ տածած վստահությունը հօդս ցնդեց, նրանց շրջանում ևս մեծ արագությամբ անկախության նկրտումներ նկատվեցին: Իսկ եթե կայսրությունն անկում ապրեր, ապա այս արաբ մտավորականներին Ջեմալ փաշան, ով երազում էր Սիրիայում իր արքայատոհմը հիմնել, Բեյրութի ներկայիս Նահատակների հրապարակ կոչված հրապարակում կախաղան էր բարձրացնելու անկարգությունների մեջ: Իսկ Ջեմալ փաշայի՝ հայերի նկատմամբ հարաբերական ջերմ վերաբերմունքն իր երազների նոր պետությունում այս ժողովրդի ստեղծարար ունակություններից և գենոֆոնդից օգտվելով էր պայմանավորված:

Սևրի պայմանագրի ձախողումը

Իթթիհադականները նույնիսկ պարտված վիճակում էլ գիտեին, որ Հայաստան այլևս չի կարող հիմնվել: Ֆիզիկապես ոչնչացված ժողովուրդն ինչպե՞ս կարող էր պետություն հիմնել: Ըստ նրանց` «մտացածին Հայաստանը» թաղվել էր: Նույն կերպ էլ քեմալականները կարծում էին, թե 1929 թ. Արարատում թաղեցին մտացածին Քրդստանը:

Պատերազմից հետո ստորագրված Սևրի պայմանագիրը նախատեսում էր փոքրիկ Քրդստանի կողքին ստեղծել նաև մեծ Հայաստան: Սակայն ինչպե՞ս կարող էին հիմնել մի պետություն, որը բնակչություն չունի: Ըստ էության՝ Սևրի պայմանագրի ձախողման հիմնական պատճառը հենց սկզբից էլ սա էր:

Միևնույն ժամանակ ցեղասպանությունը ունեզրկման գործընթաց էր` հանուն այն ազգային բուրժուազիայի, որին ցանկություն ունեին զարգացնել: Ունեցվածքի բռնագրավման արդյունքը նպաստեց ճնշող համակարգին կից մի նոր բուրժուական շերտի առաջացմանը: Քանի որ «Թուրքիան լինելու էր թուրքերինը», փոքրամասնություններից մաքրելու գործընթացը պետք է շարունակեին մինչև վերջ: Իսկ քրդերի համար ձևված երկար շապիկը «սպիտակ ցեղասպանություն էր», այսինքն` «լեզվասպանության» քաղաքականության կյանքի կոչում: Ըստ էության՝ Էրզրումի պատգամավոր Փաստրմաջյանը (Արմեն Գարո), ով հայ համայնքի անունից Թալեաթ փաշայի հետ մասնակցել է «Հայկական նախաձեռնություն» քննարկմանը, իր հուշերում պատմում է, որ սա չի կարող հաջողվել և ներկայացնում է Թալեաթ փաշայի հետ իրենց քննարկումների մանրամասնությունները: Գարոն հայտնում է` հասկացել են, որ հայ ժողովրդին բնաջնջելու հարցում վճռական են, ցանկանում են արաբների հետ ֆեդերացիա հիմնել, իսկ քրդերին պլանավորում են ասիմիլացիայի ենթարկել, սակայն սա անհնար է (Տե’ս Արմեն Գարոյի հուշերը, «Բանկ օտոման», թուրքերեն թարգմանությունը` Աթթիլա Թույգանի, «Բելգե» հրատարակչություն, 2009):

Ներկայիս քրդական հարցի անլուծելիությունը հաստատում է Գարոյի կանխատեսումը:

http://www.ozgur-gundem.com/?haberID=23604&haberBaslik=Osmanl%C4%B1%20ordusunda%20Ermeniler&action=haber_detay&module=nuce

Թարգմանությունը` Անահիտ Քարտաշյանի

Akunq.net