Իմ երազների Սուրբ Գևորգը

Կարոտ Սասունյան

Մոխրագույն Դորշին լեռան փեշին` 20-30 տուն ունեցող գյուղի անմիջապես ներքևում, միմյանց կից երկու շինություն: Կարմիր աղյուսե տանիքներով` ավելի շատ գյուղական դպրոց են հիշեցնում: Դորշին լեռան լանջին հիմնված այս գյուղը կանաչապատ մի վայր է: Ներքևից նայելիս գյուղն այդպես է երևում:

Գիտեմ, որ կարմիր տանիքով շինությունները եկեղեցի են: Զարմանում եմ, որ այս շինությունները կարողացել են կանգուն մնալ, միևնույն ժամանակ նաև ուրախանում եմ, որ կարողացել են պահպանվել: Ցանկանալով ժամ առաջ այնտեղ հասնել` հանկարծ արթնանում եմ:

Այո’, այն, ինչ պատմեցի վերևում, տեսել եմ երազում: Շատ կարևորություն չեմ տալիս: Հաջորդ գիշեր կրկին տեսնում եմ նույն երազը: Իրականում, նրանցից չեմ, ովքեր երազներին կարևորություն տալով, խնդիրներ են ստեղծում, սակայն նույն երազն իրար հետևից տեսնելն ինձ վրա մեծ ազդեցություն թողեց: Նամանավանդ այն, որ երազումս նման տաճար տեսա, ինձ չափազանց ոգևորեց և անհանգստացրեց:

Երազս պատմեցի իմ Սևգի մորաքրոջը, ով մեզանից ավելի խոր հավատացյալ էր: Մորաքույրս ասաց. «Եթե ոտքդ այնտեղ ընկնի, գնա մոմ վառիր և աղոթիր»: Ուրիշ ոչինչ չասաց: Կամ էլ չցանկացավ ասել: Գնալով հետաքրքրությունս աճեց: Սկսեցի հարցնել նաև մյուսներին: Ինձ ասացին, որ բախտս բացվելու է, ամուսնանալու և երեխաներ եմ ունենալու: Այդքան էլ ուշադրություն չդարձրեցի, որովհետև ամուսնացած եմ և Արտակ անունով տղա ունեմ: Մեկ ուրիշն էլ երբ ասաց, որ նեղության մեջ եմ ընկնելու, դժվար ժամանակաշրջան եմ ապրելու, սկսեցի երազիս կարևորություն տալ: Մորաքրոջս ասածի պես պետք է գնայի այն սրբավայրը և մոմ վառեի:

Սկսեցի տեղեկություններ հավաքել երազումս տեսած սրբավայրի մասին: Այս սրբավայրի անունը եղել է Սուրբ Գևորգ եկեղեցի (կամ էլ վանք): Իմացա, որ այս վայրը շատ կարևոր ուխտատեղի է եղել. տարվա որոշակի ամիսներին այստեղ գալով ` մատաղ են արել և ուխտն ի կատար ածել: Նույնիսկ տեղեկացա, որ այս վայրը ինչքան որ սուրբ է հայերի համար, նույնքան էլ սուրբ է մուսուլմանների համար: Երկու կրոնների մարդկանց համար էլ այնքան սուրբ է, որ այս վայրով են երդվում:

Ընդհանրապես ամռան ամիսներին, հատկապես օգոստոսին Հայաստանի տարբեր կողմերից եկած ընտանիքներ են այցելել այս սրբավայրը: Այս վայրը, որն այցելում էին բազմամարդ խմբերով, գրեթե տոնավաճառի էր վերածվում: Տարիներ շարունակ նման ուխտագնացություններ է կատարվել դեպի Սուրբ Գևորգ եկեղեցի:

Մինչև 1915 թ. տեղահանությունը…

Մուսուլմաններն այս տեղն անվանել են «շեյխ Սալիհի ուխտատեղի» կամ էլ «շեյխ Սալիհի եկեղեցի»: Մեզ պես նրանք էլ են մատաղ անում: Այցելում են նույն ժամանակահատվածում, ինչ որ մենք: Նույնիսկ կան ոմանք, ովքեր մեզ պես մոմ են վառում: Մի օր իր ընտանիքի կողմից անցանկալի մարդ հռչակված Շեյխ Սալիհը մահանում է: Հանգուցյալին ոչ ոք տիրություն չի անում: Սուրբ Գևորգ եկեղեցու վարդապետները այս հանգուցյալին թաղում են եկեղեցու գերեզմանատանը:

1915 թ. տեղահանությունից անմիջապես առաջ վարդապետները եկեղեցու գերեզմանատանը թաղված Շեյխ Սալիհի գերեզմանը տեղափոխում են եկեղեցու ներս: Կարճ ժամանակահատվածում այս դեպքի մասին իմանում են ողջ շրջապատում: Այդ ժամանակվանից ի վեր եկեղեցին մուսուլմանների համար կարևոր տաճար է դառնում: Երկու կրոններում էլ Սուրբ Գևորգի անունով են երդվում:

Իսկ ոմանք հայտնում են, որ վերոհիշյալ պատմածները ճիշտ են, և որ վարդապետներն այդ քայլին են դիմել, որպեսզի եկեղեցին չավիրվի:

Պատմությունները, բնականաբար, միայն սրանցով չեն սահմանափակվում: Նման պատմությունները շատ են: Սրանք համարելով բավարար` սկսում եմ գնալ երազիս հետքերով:

Երազիցս երկու շաբաթ էր անցել, և ես դեռ անհագնիստ էի: Երազս, որպես բեռ, միշտ ուսերիս էր:

Քանի որ Դիարբեքիրի Սուրբ Կիրակոս եկեղեցին չի գործում, գնում եմ ասորիների Մարիամ Աստվածածին եկեղեցին, մոմ վառում և աղոթում, որպեսզի բեռս մի քիչ թեթևանա, սակայն ապարդյուն…

Մի շաբաթ օր նստում ենք Քուլփ գավառ գնացող փոխադրամիջոց: Երազիս Սուրբ Գևորգ եկեղեցի գնալը պլանավորելով` 130 կմ ճանապարհ ենք կտրում: 3-5 ժանդարմերիայի ստուգման կետեր անցնելուց հետո հասնում ենք գավառ: Օտար վայր չէ: Այստեղ եմ ծնվել-մեծացել: Իմ երկիրը, որտեղ այլևս չեմ ապրում:

Սուրբ Գևորգ եկեղեցին գտնվում  է Քուլփ գավառի Էսքար /Յայլաք/ գյուղում: Այս գյուղից մի ընկեր /հայ-տաճիկ/ եմ գտնում և ցանկանում, որ այստեղ գնալու հարցում օգտակար լինի: Ասում է, թե քանի որ մոտ 25 կմ ճանապարհից 8 կմ լեռնային ճանապարհ է, երթուղային մեքենայով չենք կարող գնալ. անհրաժեշտ է լեռնագնաց վարձակալել: Նրա ասածի վրա հիմնվելով` լեռնագնաց եմ վարձում:

Կիրակի օրը վաղ առավոտյան արթնանալով` պատրաստություն ենք տեսնում: Մորս` մեզ համար պատրաստած կարկանդակները վերցնելով` ճանապարհ ենք ընկնում: Գավառի կենտրոնից դուրս գալով` սկսում ենք ճանապարհ բռնել դեպի հյուսիս: Մեր դիմաց է հայտնվում հոյակապ Անդոք լեռը: 3 կմ հետո հասնում ենք Քուլփ գետին: Ճանապարհի երկայնքով մեկ` գետի ափին, հանդիպում ենք ընտանիքով պիկնիկի դուրս եկածների: Շրջանի դեպքերի պատճառով հույս չունեի, որ երկար ժամանակ կհանդիպեմ երբեմնի այս տեսարանին:  Ինձ փոքր-ինչ տարօրինակ է թվում: Շատ հաճելի  զգացմունքներով առաջ ենք ընթանում: Հա’, չմոռանամ նշել, որ այս գետի ձուկը շատ համեղ է:

Գյուղ չհասած, դեպի «Քենդալ» գագաթ 11 կեռման ունեցող ճանապարհը հաղթահարելով, դեռ չհասած Սորեվանք վայրին` ձախ թեքվելով ասֆալտապատ ճանապարհից` առանձնանում ենք և սկսում մագլցել լեռնային ճանապարհը: 80-ական թթ. վերջին կառուցված կամուրջն անցնելով` շարունակում ենք մեր ճանապարհը: Նախկին կամուրջը քիչ առջևում է. այս պատմական «Էսքար» կամուրջը, որի կառուցման թիվն անհայտ է, դեռևս գործում է:

Բարձրանում ենք ուղիղ Դորշին լեռը: Վերջինս հանգած հրաբխային լեռ է: Դորշին քրդերեն նշանակում է` շուրջ բոլորը կանաչապատ: Իրոք, ամբողջությամբ գագաթը մերկ ու մոխրագույն է, իսկ ստորին հատվածը` կափ-կանաչ: Մեզ ուղեկցող ընկերն ասաց, որ գյուղի ճանապարհը բացելու եկած բուլդոզերի վարորդն այս բարձր հովիտը տեսնելուն պես վախեցել է և, գործը թողնելով, հեռացել: Բացի այդ, պատմում է նաև գանձագողերի` եկեղեցին ավիրելու դեպքի մասին:  Ասում է, որ մինչև 80-ականների սկիզբը եկեղեցում պահպանվել են պատարագի իրեր և Աստվածաշունչ. ոչ ոք վախից այս իրերին մոտ չի եկել: Սակայն մի ժամանակ գանձագողերը գողացել են եկեղեցու բուրվառը, մոմակալը և Աստվածաշունչը: Որոշ ժամանակ անց այս իրերը գողացողները վախից նորից հետ են վերադարձրել գողոնը: Բնականաբար, մեղքը ներելու համար մատաղ են արել, եկեղեցում աղոթել:

Մեր մեքենան զառիվերից, որտեղ գտնվում է եկեղեցին, 2 հարյուր մետր բարձր կանգնեցնելով` իջնում ենք ուղիղ ներքև:

Ինչպես պատմում էին, եկեղեցու այգում եղել են խաղողի տունկեր, նռնենի, լեռնային տանձենի (Շեքոք) և նման բազմաթիվ մրգատու ծառեր: Ծառերի միջից կաղնենիներն ընտրելուց հետո հասնում ենք եկեղեցու մոտ: Թեև երազումս տեսածի պես չէ, այնուամենայնիվ հիանալի մի կառույց եմ տեսնում: Նայում եմ պատի քարերին. շրջակայքի քարերն են օգտագործել: Գյուղացիները մուտքի դռան վերին հատվածը շտապ կառուցված շինությամբ  ապաստանի են վերածել: Դռան վերևում Դիարբեքիրի բազալտից հայերեն արձանագություն կա, որի հարևանությամբ կան նաև մարմարե արձանագրություններ: Չնայած ժանգոտված լինելուն` հիանալի է փականով դուռը, որը դեռևս կարող են գործածել: Դրսից նայելիս ուղիղ կտուրով գյուղական տուն է հիշեցնում, սակայն երբ ներսից ես նայում, տեսնում ես 5-6 մ բարձրություն ունեցող երկու գմբեթ, որոնց վրա ակուստիկ ձայնի համար  մետաղական անցքեր կան: Ուշադիր նայելու դեպքում, նկատելի է, որ եկեղեցին երկրորդ անգամ ամբողջությամբ ծեփապատվել է: Ինչպես երևում է, պատմությունը, որը պատմել էին, ճիշտ էր: Եկեղեցու ներսը լուսավորում էր միայն արևելքում և արևմուտքում տեղակայված 50 սմ բարձրություն և 20 սմ լայնություն ունեցող երկու պատուհան: Արևելյան պատուհանցից նայելիս կարող ես տեսնել Մարիամ Աստվածածին լեռան գագաթը: Մինչև հիմա որպես Մարիամի լեռ հայտնի գագաթից արևի առաջին շողերն այս պատուհանից էին թափանցում եկեղեցի: Եկեղեցու ներսը գանձագողերը ավիրել են, շրջակայքում անցանկալի նկարներ են նկարել: Էսքար (Յայլաք) գյուղում գտնվող գեղեցիկ գերեզմանը կոչվում է Աքչան (Խաչատուրի գերեզմանոց): Խաչատուրը մեծ տատիկիս հայրն է եղել, պապիկիցս իմացել եմ, որ տատիկիս հայրը եղել է այս եկեղեցու տերհայրը:

Հարևանությամբ գտնվող գերեզանոցի ավերակներից պարզ է դառնում, որ այս պահին կանգուն հատվածից բացի` Սուրբ Գևորգն ունեցել է մի երկրոդ կառույց ևս: Երազիս կարմիր աղյուսե երկու կառույցից մեկն ավերակների է վերածվել: Սակայն երազներիս եկեղեցին, որն այսօր միայնության է մատնվել, դեռևս կանգուն է, Սուրբ Գևորգը երկու կրոնի ուխտն է: Քրդերեն հնչում է «Sunda Fılle u Müslümana», որը նշանակում է հայերի և տաճիկների ուխտատեղի:

Կնոջս և որդուս` Արտակի հետ միասին վառեցինք մեր մոմերը, որպեսզի այրվեն բոլոր վատ բաները: Բոլորս միասին աղոթեցինք, որպեսզի այս և նման այլ եկեղեցիները մի օր նորից գործեն նախկինի պես… Եվ բոլորս միասին աղոթեցինք այն ոգիների համար, որոնց գերեզմանաքարերը տեղահան անելով` ցաք ու ցրիվ էին արել, խոտերի մեջ մնացել էին միայնակ… Եվ աղոթեցինք նրանց համար, ովքեր ներքևի հովտով հոսող գետում գերեզման չունեցան…

Հարգանքերով Կարոտ Սասունյան (Սասուն–Փասուր–Էսքար)

http://www.hyetert.com/yazi3.asp?Id=174&DilId=1