Վերժինե Սվազլյան. Հայոց Ցեղասպանություն. Ականատես-վերապրողների վկայություններ, 17 (17)

17 (17)

ՀՄԱՅԱԿ ԲՈՅԱՋՅԱՆԻ ՊԱՏՄԱԾԸ

ԾՆՎ. 1902 Թ.

ԲԻԹԼԻՍ

ԽԱԼԹԻԿ Գ.

 

Մեր գյուղը շրջապատված էր անտառներով։ Միայն Խաչի անտառից փայտ կտրելը մեղք էին համարում։ Մյուս անտառներից կտրում էին փայտ։ Լեռան փեշին մեր գյուղն էր։ Մեր գյուղի մեջ ինը ինքնահոս աղբյուրներ ունեինք, երկու գետակ ունեինք, որոնք նպաստավոր պայմաններ էին ստեղծում ցանքսը ջրովի դարձնելու համար։ Մեր գյուղում հինգ հարյուր հիսուն հայ ընտանիք էր ապրում։ Ամեն մի ընտանիքը վեց-յոթ հոգի էր, ուրեմն մոտ երեք հազար բնակիչ հայ կար։

Մեր գյուղը նման էր քաղաքի։ Երկու հարկանի քարաշեն շենքերում էինք ապրում։ Բնակչությունը հիմնականում զբաղվում էր գյուղատնտեսությամբ։ Արհեստներից տարածված էր ջուլհակությունը, բրուտագործությունը, դարբնությունը։ Իմ հայրը դարբին էր։ Նա հատուկ մեխեր էր շինում կոշիկի տակը խփելու համար։ Ցանում էինք կորեկ, ցորեն, շաղգամ։ Տարին երկու անգամ բերք էինք ստանում։ Բերքը հազիվ էր բավարարում։ Բամբակագործությունը ևս զարգացած էր։ Բամբակը ցանում էին, հավաքում, ճախարակով մանում, ապա կտավ գործում, ներկում, վերջում՝ ծախում էին։ Իսկ բրուտները գյուղի բնակիչների կարիքներն էին հոգում և դրսի գյուղերն ու քաղաքներն էին տանում ու վաճառում։

Գյուղում ունեինք երկու կամարակապ կամուրջ, քարից էին և ամուր։

Մերոնք երկու հորեղբայր էին, իրար հետ բոլորը միասին ապրում էին։ Տասնհինգ տուն էինք, ամեն մեկը տասը-տասնհինգ շնչից բաղկացած։ Բոլորն իրար հետ համերաշխ էին։ Ամառը լողանում էինք սառը ջրերի մեջ, իսկ ձմեռը՝ ջուր էինք տաքացնում գոմում, լողանում էինք։ Գոմում ունեինք կով, էշ, եզ։ Մի տարի հիվանդություն ընկավ, և մեր անասունները ոչնչացան։

Տան առաջին հարկում ընդհանուր սենյակն էր՝ քնելու համար։ Շենքը պատուհաններ ուներ, բայց ապակի չկար, թուղթը յուղոտում, կպցնում էին։

Մեր ընտանիքում ես էի, հայրս, մայրս, եղբայրս և քույրս։ Գյուղում երկու դպրոց կար, մեկը՝ լուսավորչական էր հարյուր չորս աշակերտով, որից չորսը աղջիկ էին, մնացածը՝ տղա։ Կար նաև բողոքականների դպրոց։ Դպրոցում անցնում էինք մայրենի լեզու, թուրքերեն, ֆրանսերեն, պատմություն, աշխարհագրություն։ Ես մինչև 1914 թ. գնացել եմ դպրոց։

Ունեինք Ս. Գևորգ եկեղեցի, որը կառուցված էր սրբատաշ բազալտից, ներսում չորս սյուներով։ Տոներին ամբողջ գյուղը լցվում էր այդ եկեղեցին։ Առաքելականներն ու բողոքականները իրար հետ հաշտ ու խաղաղ ապրում էին։ Կոտորածի ժամանակ թուրքերը ուզեցին քանդել այդ եկեղեցին, բայց՝ չկարողացան։

Գյուղում ունեինք հեքիմներ, որոնք նույնիսկ տրախոման էին բուժում։ Խոսում էինք հայերեն, չնայած քրդական գյուղերին մոտ էինք, բայց շատերը քրդերեն չգիտեին։ Մեծ մասամբ գրաբարյան արտահայտություններ կային եկեղեցական քարոզների մեջ։

Հավաքույթները կատարվում էին եկեղեցու բակում, իսկ մկրտություն, հարսանիք՝ եկեղեցու ներսում։ Նիստուկացը գրեթե եվրոպական ձևի էր, քանի որ շատերը գնում էին արտասահման աշխատելու, գալիս էին, իրենց հետ բերում էին եվրոպական հագուստներ, կոշիկներ։

Հայերն ու քրդերը գրեթե համերաշխ էին, բայց հիշում եմ մի դեպք, երբ քյուրդ Ֆարազ աղան փախցրել էր մի հայ կնոջ, որի ամուսինը փող վաստակելու համար գնացել էր պանդխտության։ Քյուրդի կինը բողոքում է, իսկ քյուրդ աղան ասել է. «Ես նրան բերել եմ բանացնելու համար, դու ես իմ իսկական կինը»։ Այդ հայ կինը եկավ գյուղ, հետո փախավ Մուշ։

Ֆեդայիներ ունեինք՝ Մուրադ, Հակոբ անուններով, որոնք Սերոբ փաշայի խմբի մեջ էին, բայց իրար հետ անհաշտ էին։

1908 թ. հյուրիեթ որ եղավ, սկզբում բոլորն այն կարծիքին էին, որ հայ ու թուրք եղբոր պես պիտի ապրեն։ Անգամ մեր գյուղում տոնախմբություն եղավ և հրաձգություն կատարվեց։ Բայց հետևյալ օրերին զգացինք, որ այն կեղծ է։ Հորեղբորս տղան ինձ վերցրեց, գնացինք Բիթլիս։ Ճամփին գնում էինք՝ ես նրա փեշից բռնած։ Գնացինք Բիթլիս, շուկայում պտտվեցինք, մուզիկայի տեղը գտանք։ Մենք գյուղի տղա, զարմացած նայում էինք։ Վալին դուրս եկավ, նվագողներին մի-մի ոսկի տվեց։ Մենք վերադարձանք, անցանք Կարմրավանքով, որտեղ Սերոբ փաշայի գերեզմանն էր՝ մի խաչ վրան։ Համբուրեցինք ու շարունակեցինք մեր ճամփան։

Հետագա տարիներին սկսվեց սառնությունը։ Մարդիկ շուտով հասկացան, որ թուրքի քաղաքականությունը չի փոխված։

Առաջին համաշխարհային պատերազմի ժամանակ ես տասներեք տարեկան էի։ Պատերազմը գնում էր ռուսների դեմ, որոնց թուրքերն ու քրդերը համարում էին մեր «քեռիները»։ Եթե մինչև հյուրիեթը քրիստոնյաներից զինվոր չէին վերցնում, ապա հյուրիեթից հետո սկսեցին հայերից էլ զորք վերցնել, որ կռվեն ռուսի դեմ։ Ով հրաժարվում էր, ծեծում, սպանում էին։ Բոլորի զենքերը հավաքեցին։ Չեղած տեղը զենք էին փնտրում։

Մեզ մոտ կոտորածն սկսվեց 1915 թ. հունիսի 12-ին։ Բիթլիսի հետ մեր գյուղն էլ կոտորվեց, որովհետև մեր գյուղում բոլորն արհեստավոր էին, թուրքական կառավարությունը իբր մեզ պաշտպանելու համար մի զորամաս դրեց։ Նրանք վախենում էին մեր գյուղի բնակիչներից։ Շրջապատի քյուրդ աղաների զորքերն էլ կային, և մեր գյուղը պարտավոր էր բոլորին կերակրել։ Հայ երիտասարդներին արդեն տարել էին թուրքական բանակ։ Մեր սարերի վրա դիրքեր էին փորել, որ Բիթլիսը պաշտպանեն։ Հաշվի առան՝ ով ինչ արհեստ ունի, լծեցին գործի։ Բոլոր արհեստավորները ծառայում էին բանակին։ Ծառերը կտրել էին տալիս, բրուտները կավից ամանեղեն, փողրակներ էին շինում, որ ջուր գա Բիթլիս, դերձակները զինվորական համազգեստներ էին կարում։ Շաբաթը երեք անգամ պատրաստի ապրանքները տանում էին կառավարությանը հանձնելու։

Արդեն ռուսական զորքը մոտենում էր։ Թուրք զորքը մասսայականորեն փախչում էր։ Մի օր հորեղբայրս հիվանդացել էր։ Մենք մի էշ ունեինք։ Գյուղացիների հետ ես էլ գնացի Բիթլիս՝ ապրանք հանձնելու։ Չորս զինված քրդեր մեզ ուղեկցում էին։ Մեզ ասացին՝ «Շուտ վերադարձեք ձեր գյուղը»։ Մեկ էլ տեսանք՝ արաբական ֆորմայով զինվորներ չալմայով, չարուխներով ու մի թումբանով լցվան Բիթլիս։ Այնպես եղավ, որ քաղաքի շարժումը կանգ առավ։ Վերադառնալու համար մենք քաղաքի միջից անցանք, մի ինչ-որ երկար ճամփով անցանք։ Մեկ էլ լսեցինք սուգ ու շիվան։

Ջարդը սկսվել էր։ Թուրքերը հարձակվեցին մեզ վրա, կողոպտեցին մեր էշերը, ջորիները տարան ու սկսեցին ծեծել, հետո մեզ տարան ոստիկանատուն։ Բիթլիսում սկսվեց կոտորածը։ Կրակի էին տալիս տները։ Մինչև առավոտ մնացինք էնտեղ։ Մենք հինգ-վեց երեխա էինք։ Մտածում էինք, թե երբ մեզ պիտի սպանեն։ Մի հատ ֆուրգոն եկավ ծածկված, վարագույրը թրի ծայրով դեն էին քաշում, թքում էին ու գնում։ Անցավ մի քանի ժամ, տեսա մի սպանված ռուսի դիակ, որին տարան փոսի մոտ, մի ռուս գեներալ էլ էր եկել, նրա գլխին էլ տվին, գցեցին փոսը՝ և՛ մեռածին, և՛ կիսամեռածին։

Մենք վեց տղաներ էինք, մեկն էլ Մուշեղ Ղազարյանն էր։ Մեզ վերադարձրին, բայց մինչև Բիթլիսից դուրս եկանք, տեսանք թուրք կանայք տանիքների վրա բղավում էին. «Ու՞ր եք տանում սրանց, կոտորեք դրանց»։ Մեզ քաղաքից դուրս բերին։ Ճանապարհին մի դաշտ կար։ Մեկ էլ տեսանք թուրքեր են գալիս, քրդեր են գալիս, ուզում են մեզ սպանել։ Ասացին. «Մեզ մի բան խոստացեք՝ ձեզ կազատենք»։ Խոստացանք։ Հասանք գյուղ։ Տեսանք՝ գյուղում կոտորածն սկսվել է։ Մենք երեք երեխեքով և Ղազարյան Մուշեղը փախանք սարը, որտեղից երևում էր Վանա լիճը։ Մութն ընկավ։ Տեսանք՝ գյուղից ով կարողացել է, փախել, մի-մի քարի տակ թաքնվել է։ Մեզ, երեխաներիս ուղարկեցին գյուղ, որ իմանանք կոտորածը դադարե՞լ է։ Դեմներս ելան թուրք զինվորներ։ Մենք սկսանք փախչել։ Թուրքերը՝ մեր ետևից։ Ես ու իմ հորեղբոր տղան՝ Հրաչը, փախչում էինք։ Հորեղբորս տղային բռնեցին, էլ չիմացանք՝ ինչ եղավ, երևի սպանեցին։ Հետո ես եկա մեր տուն, տեսա մերոնք սգում են։

Մի քսան օր հետո, երբ նորից պիտի քաղաք գնայինք, տեսանք նորից են կոտորում։ Ուզեցի փախչել։ Մի ոստիկան եկավ, ուզում էր ինձ սպանել։ Մի թուրք կնիկ ինձ փրկեց։ Էլ մեր ընտանիքից ոչ ոքի չգտա։ Ինչքան ման եկա՝ չգտա։ Միայն վերջին օրը բարձրացանք մի սար, ծարավ էինք ու սոված։ Քարերի տակին կիներ, երեխաներ, ողջ, մեռած՝ լիքը։ Տեսանք՝ մի մարդ ներքևից բարձրացավ վերև։ Մենք սարից իջանք, մարդը մեզ տեսավ, ուրախացավ։ Երկու կտոր հաց ու մի բուռ ցորեն տվեց, մենք չորս հոգով ագահորեն կերանք։ Նա մեզ ասաց. «Շուտ ջուր խմեք ու փախեք»։ Մենք փախանք սար։ Գիշերը մի ձորում մնացինք։ Առավոտյան նորից որոշեցինք գնալ գյուղ։ Եկանք այգիների մեջ, պտուղ ենք փնտրում, որ ուտենք. սոված ենք։ Տեսանք՝ մի խումբ մեր գյուղից փախած մարդիկ՝ մոտ քսան հոգի, թաքնվել են փոսի մեջ։ Կանայք արտերի մեջ լցված, լա՜ց ու կո՜ծ։ Ես նորից սար բարձրացա, մտածում եմ՝ գուցե մորս գտնեմ։ Արդեն լույսը բացվել էր։ Թուրքերը թալանում են մեր գյուղը։ Տեսնում ենք, թե ինչպես թուրքերը իրար ձեռքից են խլում թալանը։ Էլ ոչ մի ազգական չգտա։ Ամբողջ գյուղը այրվում էր։ Երկինքը լուսավորվել էր։ Տեսանք մի վիրավոր, Թորոս էր անունը, ասինք. – Մեզ հետ արի։

Ասեց. – Չէ՜, չե՜մ գա, չե՜մ կարող. վիրավո՜ր եմ։

Մենք փախանք։ Ոտքս փուշ էր մտել, ցավում է, լաց եմ լինում։ Մեկ էլ տեսանք՝ մարդ է գալիս։ Փախանք։ Թուրք զինվորները գյուղից մի խումբ կանանց հավաքած՝ տանում են զորանոց։ Էդ պահին փոսի մեջ թաքնված հայերը փախան։ Թուրքերը կրակեցին, մի մարդու սպանեցին։ Մի մարդ իմ ոտքի տակով ուզում էր փախչել, ես մնացի նրա մեջքին։ Մենք չորս ոտքով սողալով գնացինք, հարյուր մետրի չափ գնացինք։ Մի քարայր մտանք, տեսանք մեջը լիքը մարդ։ Օդ չկա, խեղդվում ենք։ Շարժվել չենք կարող։ Մեզ՝ հինգ երեխաներիս, դուրս հանեցին։ Տեսանք, որ դրսում կրակոց է։ Թուրքերը դիրք են բռնել և՛ ներքևում, և՛ վերևում։ Մեկ-մեկ քարայրից դուրս եկանք։ Չորս հոգի ներսը մնացին։ Թուրք մի օֆիցեր խարբերդցի մի տղայի բռնեց, շաքար տվեց, որ հայերեն ասի. «Դու՜րս եկեք»։ Թուրքը մոմ տվեց էդ տղայի ձեռքը, ասեց. – Գնա՛, նայի՛, ո՞վ կա ներսը։

Էդ տղան դուրս եկավ, ասաց. – Մա՜րդ չկա։

Ձորակի միջից կրակոցներ էին լսվում։ Մեզ տարան թուրքական զորամաս։ Իրիկուն եղավ։ Տղամարդկանց ձեռքերը կապեցին։ Մերոնք խելքի եկան, որ կաշառք խոստանան։ Բայց առավոտյան կռիվը սկսվեց Բիթլիսի կողմից։ Տեսանք՝ գլխավոր հրամանատարը զորամաս եկավ։ Զինվորները եկան թնդանոթներով։ Մենք սպասում ենք, թե երբ պիտի մեզ կոտորեն։ Մենք էլ սոված ենք։ Եկան բոլոր երեխեքին կապեցին։ Երբ որ հերթը հասավ ինձ, պարանը վերջացավ։ Ես սկսեցի մտածել, որ ամենաերջանիկն եմ, որ չեմ կապված ու փախա։ Չորս կողմը՝ գաղթական։ Կոտորած։ Չորս թուրք զինվորներ ելան դեմս, բռնել են երկու խեղճ հայերի, դրանք խնդրեցին ջուր խմել, հենց ծռվեցին, գլխներին տվեցին՝ սպանեցին։ Երկու դիակները փռվեցին գետնին, ես դողում եմ վախից։

Մեկ էլ ռուս զորքը գալիս է։ Թուրք գաղթականությունը փախչում է։ Իրարանցում։ Ուզում եմ փախչել։ Թեքվեցի տան ետևը ու փախա։ Կեսգիշերին բարձրացա սարը։ Առավոտյան տեսնեմ սարի գլխից Բիթլիսը երևում է։ Վերևից երևում է մեր գյուղը։ Երկու օր մնացի մի քարի տակ։ Մենակ եմ, մոտս մարդ չկա։ Մեկ էլ երեխայի ձայն լսեցի։ Տեսա՝ մի ցորենի արտ։ Կանայք նստոտած են։ Էնտեղ գտա մորաքույրիս և հորեղբորս տղին։ Բոլորն էլ սոված էին։ Թափված ցորենի հատիկներն էին ուտում։

Ինձ ասին՝ գնա Ռուբենին արթնացրու։ Գնացի, արթնացրի։ Երկու քյուրդ եկան ինձ քարշ տվին։ Քյուրդը ուզեց ինձ սպանել, կողքինն ասաց՝ մեղք է։ Ինձ տարան իրենց տունը։ Ցերեկը անասուններին տանում էի արածացնելու, գիշերը տուն էի գալիս։ Ես էլ տիֆով հիվանդ եմ, երբ անասուններին տանում եմ, մեր գյուղը հեռվից երևում էր։ Իրիկունը քրդի լամուկները ինձ խփում էին փայտերով։ Ես չարաչար աշխատում էի։ Էդ գյուղում էր նաև հորեղբորս կինը, բայց մենք իրավունք չունեինք տեսնելու իրար։ Էդ քրդական գյուղում ես հանդիպեցի Մանուկյան Ասքանազին, նա մեր գյուղացի էր, և միասին սկսեցինք արածացնել անասուններին։ Նա իր մոր և քրոջ հետ մի այլ քրդի տանն էր ապրում։ Ձմեռը վրա հասավ։ Մենք մի ամսից ավելի ապրեցինք այնտեղ։ Մարդիկ կարծում էին, որ ես մուսուլման եմ։ Բայց մի մարդ եկավ ինձ ասաց. – Դու հա՛յ ես, մուսուլման չես։

Քյուրդ կանայք ասին. – Չէ՛, նա մուսուլման է։

Մարդը ասաց. – Եթե մուսուլման է, թող խաչը քֆրի։

Ես էլ իմ չիմացած քրդերենով իր հավատը քֆրեցի։

Սա զայրացավ, ուզեց ինձ սպանել։ Էն տունը, որ ես ապրում էի, ինձ առանձին էին ճաշ տալիս։ Մեկ էլ քրդի երեխաները գդալը վերցնում էին, գալիս էին իմ ճաշն էին ուտում։ Էսպես ապրեցի մինչև ձմեռ։

1916 թ. փետրվարն էր, ռուսները եկան։ Բոլորս փախչում ենք։ Մենք՝ շալակավորված։ Լուր եկավ, թե ռուսները մտել են գյուղը, բոլոր քրդերը փախել են, անասունները մնացել են գոմերում։ Քանդեցինք անասունների կապերը, շարժվեցինք։ Սառույց է, գետակը սառել է։ Ես ընկա սառած գետի մեջ։ Թաց եմ։ Դողում եմ։ Փախանք երկու օր։ Շալակս՝ ծանր։ Մտածեցի՝ միջոց գտնեմ. միտքս փախչելն է։ Առավոտյան երբ բոլորը պատրաստ են, ես թեքվեցի տան ետևը։ Ես քոլոզով եմ, քրդի շորերով։ Եկա մի խոր ձորի մեջ։ Տեսնեմ՝ դիմացից մի խումբ քրդեր են գալիս. իրենց անասուններով փախչում են։ Ինձ ձայն տվին՝ ու՞ր ես գնում։ Ես փախա։ Մտա մի մարագ, խոտերի վրա քնեցի։ Առավոտյան ելա գյուղը մտա։ Երկու թուրք զինվոր եկան, սրանց մոտից էլ փախա։ Մեկ էլ մի ռուս կազակ եկավ ձիով։ Ես գրկեցի նրան։ Ասի. – Ես հա՜յ եմ։

Հարցրեց – Կգա՞ս մեզ հետ։

Ասի. – Հա՛։

Ինձ տարավ հրամանատարի մոտ։ Բերին ուտելիքներ։ Բերին մի փարչ, ասին՝ գնա ջուր բեր։ Գնացի բերեցի, փարչը ջրով դրին թուրք գերիների առաջ, մի բուխանկա էլ հաց։

Ես հետևեցի ռուսներին։ Գնացինք մի ուրիշ գյուղ։ Հանդիպեցի երկու տղաների։ Սոված էին։ Տվի հացս, կերան։ Պատրաստվանք, որ Բիթլիս պիտի գնանք։ Ռուսները իմ անունը դրին «Բալա ջան»։ Դրանք ձիերով գնում են, ես նրանց պոչից՝ ոտքով։ Էդ երեխաներին թողին գյուղում, ինձ վերցրին իրենց հետ տարան դեպի Բիթլիս։ Մտանք մի գյուղ։ Ձիերի ոտքերը խրվում էին ձյան մեջ։ Երկու թուրք բռնեցին։ Արդեն երկու գերի էլ կար, դարձան չորս թուրք։ Եկանք որ ճանապարհն անցնենք, էն չորս գերիներին կամրջով տարան, ես հրամանատարի հետ մտա ջուրը, գետն անցա։ Բիթլիս մտանք։ Ինձ հագցրին։ Մեկ էլ քեռուս հանդիպեցի։ Նա վերցրեց ինձ, տարավ բողոքական ժողովարան։ Մի քանի օր հետո մեզ պիտի փոխադրեն Վան։ Գնացին Անդրանիկից, Սմբատից իրավունք առան։ Էդ օրը որ պիտի գնայինք Վան, Անդրանիկը Մուշից եկել էր Բիթլիս։ Մեզ պիտի բերեն Դատվան։ Անդրանիկը եկավ հասավ։ Դատվանից ոտքով հասանք Վան։ Էնտեղ որբանոց մնացի՝ 1916 թ. մարտից մինչև ամառ։ Էդ որբանոցում հինգ հարյուր երեխա կար։

Երկրորդ գաղթի ժամանակ մեզ ֆուրգոնները լցրին, բերին Հին Բայազեդ։ Մեր ճանապարհը պահեցին հայ կամավորները։ Անցանք Բերկրիի գետը։ Էնտեղից՝ Իգդիր, Ալեքսանդրապոլ, Դիլիջան։

1916 թ. հաստատվեցինք Սևանում։ Անդրանիկը Ջալալօղլիից եկավ Սևան։ Մենք ծանր վիճակում ենք, հաց ենք մուրում։ Եղիշե վարդապետը մեզ խորհուրդ տվեց գնալ ալյուր խնդրել, բայց՝ չտվին։ Հետո մեզ տարան Ծաղկաձոր։ Մինչև 1920 թ. ես մնացի որբանոցում։

Երբ դուրս եկանք, մենակ ապրել չէի կարողանում։ Ամուսնացա, չորս աղջիկ, մի տղա ունեցա։

Ես կոտորածի ժամանակ կորցրել եմ բոլոր հարազատներիս և գերության ժամանակ տեսել եմ թուրքերի և քրդերի դաժանությունը։ Ես վրեժ ունեմ։ Ես իմ երեխաների անունները դրել եմ իմ նահատակների անունով՝ Շողիկ, Երվանդ։

Ես, ինչպես Եղիշե Չարենցն է ասում, մտածում եմ, որ մեր փրկությունը մեր հավաքական ուժի մեջն է։

http://ermeni.hayem.org/turkce/vkayutyun.php?tp=ea&lng=arm&nmb=17

Շարունակելի

Կարդացեք յուրաքանչյուր շաբաթ և կիրակի օրերին: