«Ցեղասպանության որոշ կետեր ավելի լավ կըմբռնենք, երբ արխիվները հրապարակվեն»

Անահիտ Հովսեփյան, Բեռլին

Նրան` 58-ամյա Ռայմոն Գեւորգյանին, հանդիպեցինք Բեռլինում` սեպտեմբերի 22-ին «Հայնրիխ Բյոլ» հիմնադրամի կազմակերպած «Հայոց ցեղասպանությունը եւ գերմանական հրապարակայնությունը» մեկօրյա գիտաժողովում, ուր հիմնական զեկուցողներից էր: («Ազգում» պատմել ենք գիտաժողովի մասին): Արդեն գիտեի, որ ՀԲԸՄ Միության Նուբարյան գրադարանի ղեկավարն է, նաեւ Փարիզի համալսարաններից մեկի դասախոս, որ համոզիչ խոսք է կառուցում, ելույթը, որքան էլ երկար, լսել է «պարտադրում»` կենդանի հնչերանգով: Հարցազրույցի ընթացքում միասին ճաշեցինք, զբոսնեցինք, ու անընդհատ նկատելի էր դառնում, որ նրան ունկնդրելու անընդհատական ցանկությունը պայմանավորված է ոչ միայն, թե ինչ է ասում, այլեւ ինչպես է ասում. աչքերը` հրաբուխներ, որոնց լավան ֆրանսիական ժանյակով պարուրված հայերենին էլ երբեմն ուրիշ ուժ է տալիս` արեւմտահայերենը մայրամուտի լեզվից դարձնելով վերապրողի, հույսի, կենդանի լեզու:

– Պարոն Գեւորգյան, նախ` Ձեր մասին: Դուք Սփյուռքի երրորդ սերունդն եք:

– Այո’, Մարսելում ծնված, 50 տարիե ի վեր Փարիզ հաստատված: Ծնողքս ալ Մարսել ծնած են, մեծ ծնողքս են, որ Օսմանյան կայսրությունեն 1922-23-ին նավով հասած են Մարսել, մամայիս կողմը` Սեբաստիո Զարա գյուղաքաղաքեն, պապայիս կողմը` Խարբերդի Հուսեյնիկեն:

– Ինչո՞ւ գիտնական դարձաք:

– 10 տարեկանեն արդեն որոշած էի պատմաբան ըլլալ: Կան, որ բախտը չունին շատ կանուխ գիտնալու` ինչ կուզեն ընել, ուրիշներ ալ կան, որ առաջվնե գիտեն: Փարիզի Մխիթարյան վարժարանն էի, ես մեկ տարի ուշ հասա, լեզուս հայերենով տկար էր, ուրեմն արագ-արագ անձնական դասերով ինծի առաջ տարին, եւ որովհետեւ քիչ մը տկար էի լեզուի մեջ, փոխարենն ավելի ուժ տվի պատմության եւ այն ժամանակ զգացի, որ իմ բանս է:

– Անդրադառնանք Ձեր գործունեությանը իբրեւ մանկավարժի:

– Կդասավանդեմ Թուրքիո գեոպոլիտիկան Փարիզի 8` հյուսիսի համալսարանի մը մեջ: Մեր ինստիտուտը զանազան երկիրներե կուգան` ֆրանսիացի անշուշտ կա, բայց թուրք ալ ունինք երբեմն, քուրդ` բավական, հայ ունիմ անշուշտ, ամեն տարի կփորձեմ գոնե մեկ աշակերտ Երեւանեն կամ Հայաստանեն բերել, որ մարզենք այս ուղղությամբ: Եվ եթե ուժեղ կամք ունիք բան մը փոխանցելու, շատ հաճախ ձեր երեխաներով չէ, որ տեղի կունենա փոխանցումը, այլ` աշակերտներով: Որոշ աշակերտներ կան, որոնց հետ կապն ավելի կուժեղանա, եւ լավագույնները դոկտորայի կվերցնեմ եւ կփորձեմ մինչեւ ծայրը տանիլ: Քանի մը պզտիկ արդյունքներ եղան:

– Հակիրճ ներկայացնեիք Ձեր ելույթի հիմնական բովանդակությունը:

– Կրնանք ամփոփել ըսելով, թե 20 տարի է, որ գիտական մակարդակի վրա սիսեմատիկ աշխատանք մը սկսած է: Երկրորդ` հիմա ցեղասպանությունը ուղղակի գիտության մարզ մը դարձած է: Գալով ավելի հայկական ցեղասպանության, հիմա միջազգային բնույթ առած է, ունինք ամերիկացի, գերմանացի, անգլիացի, իտալացի, հայ կամ խառը ծագումով մասնագետներ, իրարու կճանչնանք, շատ հաճախ գիտաժողովներու առիթով հանդիպումներ ունինք: Հիմա նույնիսկ Թուրքիո մեջ ալ որոշ գործընկեր ունինք, ուրեմն մեկ միացյալ գործոն կա, ամենքնիս պատմաբան ենք եւ օրենքը, որ պետք է իշխե, միակ բանն է` կուզենք հասկնալ դեպքերը, աս է մեր բուն նպատակը: Գիտաժողովին այս ընդհանուր շարժումի մասին քիչ մը ներկայացում ըրի: Նկատի առնելով, որ Գերմանիո դերի կամ պատասխանատվության վերաբերյալ է խնդիրը, ելույթիս պարունակության մեջ կենտրոնական մաս մը տվի ասոր: Կերեւի` ինքնաքննադատության այս թեքումը, որ առած է Գերմանիան, անշուշտ Երկրորդ պատերազմի, Հոլոքոսթի պատճառներով, երբեմն քիչ մը ծայրահեղության կտանի: Մյուս կողմեն` այն, որ նկատի կառնեն մյուսին ցավը եւ կլսեն, շատ կարեւոր է: Անկեղծ ըսեմ` շատ գեղեցիկ է այս մոտեցումը:

– Ձեր ելույթում անդրադարձաք գրադարաններին, արխիվներին: Կա՞ն աղբյուրներ, որ դեռեւս չեն բացահայտված, կամ վերջին ժամանակներս են բացահայտվում: Ստույգ պնդելն անշուշտ դժվար է, բայց մամուլում արծարծվում է այն թեման, թե Թուրքիայում արխիվները ոչնչացվում են:

– Բայց այսքան կտրուկ հայտարարությունն ինչի՞ վրա էր հիմնված: Քիչ մը վերապահ եմ: Չեմ կարծեր: Գիտաժողովին կխոսեի, մասնավորաբար Թեշքիլաթի մահսուսայի արխիվներու մասի` ըսելով, որ հիմա փաստը ունինք, որ գոյություն ունին եւ կգտնվին թրքական սպայակույտի արխիվներու մեջ Անկարա: Կասկած չիկա, որ ըսենք ցեղասպանության հիմնական որոշ կետեր կան, որ շատ ավելի լավ պիտի ըմբռնենք այն օրը, երբ այս արխիվները հրապարակվին: Նույն բանը կրնանք ըսել երիտթուրք կենտրոնական կոմիտեի փշրանքներու մասին, որ կմնան եւ հավանաբար նույնպես կգտնվին հոն: Փաստը չունինք այս ուղղությամբ: Հավանաբար քաղաքական կացությունը եւ ուժի հարաբերությունները կամ ճնշումները թերեւս առիթ պիտի տան, որ բացվին: Երկու տարբերակ կա` կամ տկարություն մը, որ կպարտադրե, որ այս բաները հրապարակ դրվին, կամ ընդհակառակը` այնքան ուժեղ Թուրքիա մը, որ այլեւս ի վիճակի է պատասխանատվությունը իր վրան առնել: Այսօր դժվար է ըսել` որ ուղղությամբ կընթանա:

– Գիտաժողովին հնչեցին տարբեր գիտնականների եւ ունկնդիրների ելույթներ: Լավագույնս Դուք կարող եք ամփոփել` ո՞ր մասն էր Ձեզ համար, իբրեւ գիտնականի, նորություն: Գուստն ասաց, թե արխիվային փաստաթղթեր հրատարակելը ոչ մեկին չի հետաքրքրում: Եթե արեւմտյան հրատարակիչներին չի հետաքրքրում, միգուցե հայ հրատարակիչներին կհետաքրքրի:

– Վերջին հարցումն ավելի տեխնիկ եւ առեւտրական բնույթ ունի: Եվրոպա հում արխիվային նյութն այսպես հրատարակել գիրքի ձեւով, քիչ մը դժվար է, բացի մեծ գիտական հաստատություններեն, որ պետական են, կրնան ընել այսպիսի բան: Գիտական մասնավոր նորություն չլսեցինք այսօր: Ձեւով մը գիտության այսօրվա վիճակի շոշափումն էր: Այս գիտաժողովն ավելի բարոյական բնույթ ուներ եւ, հստակ է, որ Գերմանիո մտահոգություններն էին, որ կարտահայտվեին: Աս է հետաքրքրականը: Կազմակերպիչը Կանաչներու կուսակցության վրա հիմնված «Հայնրիխ Բյոլլ» հիմնադրամն է, պատահմամբ չէ, որ կուսակցության համանախագահը ծագումով թուրք գերմանացի Չեմ Էոզդեմիրն է, որ գիտաժողովի առավոտյան նիստին ներկա էր եւ բավականին ուշադրությամբ մտիկ կըներ: Այսպիսի օրեր մանկավարժական բնույթ կառնեն եւ պետք է սնունդ փոխանցել: Նկատեցիք, որ թրքական անունով մասնակիցներեն մեկը, երկու կետի վրա շեշտը դրավ. նախ ըսավ, թե պատերազմն է, որ պատճառ եղավ (հայերի հետ պատահածի – Ան. Հ.) եւ 2-րդ, թե Գերմանիան է, որ պատրաստեց Թուրքիո, որ պատերազմ մտնա: Երկու հիմնական սխալ վերլուծություններ են, որուն հիման վրա ժխտողականությունը կզարգանա: Ասոր վրա պատմաբանները, ինչպես որ իրեն արդեն պատասխանեցին, կրնան վկայել, որ Թուրքիան է, որ ամեն ջանք թափեց պատերազմ մտնալու համար եւ պատերազմական կացությունը պայման էր ցեղասպանությունը կատարելու համար: Երրորդ` Գերմանիան չէր ուզեր Թուրքիո հետ գործակցիլ այս ուղղությամբ ահագին պատճառներով. Նախ` թրքական զորքը լավ համբավ չուներ, քիչ մը անկազմակերպ էր, կխորհեին, թե նույնիսկ ավելի բեռ մը պիտի ըլլա իրենց համար, քան օգնություն մը: Չորրորդ` շատ լավ ալ գիտեին, որ տնտեսական տեսանկյունով այս պատերազմը պիտի տարվեր արեւելյան ճակատի վրա, գերմանական ոսկիով: Այսպիսի հայտարարությունը, որ լսեցինք, բացառիկ չէ: Ասիկա Թուրքիո մեջ դաստիարակված մարդոց քարացած վերլուծումներն են, իրենց համար վերջնական տրամաբանություն գոյություն ունի ասոր շուրջ:

– Եվ այդ մտածողությունը մի երկրում, որ աշխարհում տեղը վերագտել է իր պատմությունը վերանայելու միջոցով:

– Այսպես ըսենք, Գերմանիան ցավալի եւ ծանր փորձառություն մը ունի: Ինչպես ասում են մերոնք, մեղքը քավեց: Եվ այս փորձառությունը, կերեւի այսօր, ասում են փոխանցելու համար, այսպիսի կամք կերեւար: Հսկայական գործ կա տանելիք եւ առաջին բանը, որ կխորհիմ, հետեւյալն է` եթե կուզենք Գերմանիո մեջ այս հարցը լավ զարգանա, մեկ պայման կա` պետք է համալսարանական ցանցին մեջ շատ ավելի ուժ տրվի ասոր եւ տեղ բացվի ոչ մինակ հրեաներու ցեղասպանության: Նախ` քաղաքական կամք, հետո` համալսարանական շրջանակները պետք է ձեռք առնեն ասիկա:

– Ձեր ելույթում շեշտը դրեցիք Բոխումի Սփյուռք եւ ցեղասպանություն ինստիտուտի կատարած աշխատանքին:

– Միակ տեղը, ուր վերլուծում մը կա եւ դիրքորոշում կարելի է կարդալ գերմանական մամուլի մեջ, Միհրան Դաբաղի կողմե ղեկավարված Բոխումի կենտրոնն է: Իրականությունը ըսենք` կպարտինք մարդու մը, անհատի մը կամքին, որ տասնյակ տարիներ աշխատած է, որպեսզի ոտքի պահե լուրջ մակարդակի վրա այս կենտրոնը:

– Նուբարյան գրադարանի մասին խոսենք: Որքա՞ն հարստություն ունեք:

– Հարստությունը կապված է մարդոց, մասնավորաբար Պողոս Նուբարը, որ քաղաքական եւ մարդասիրական մեծ գործ տարած է, եւ Արամ Անտոնյանը անշուշտ, որու մասին գիտաժողովի ելույթիս մեջն ալ խոսեցա, որ մինչեւ 1951-ը ինքը ոտքի դրավ, գրադարանի կարեւոր հավաքածուները բերավ, գիրքերը 42 հազար են, բայց ասկե զատ լավ կենտրոնացած, ամենեն խոշոր հարստությունը պոլսական մամուլն է եւ հսկայական արխիվային հավաքածուն:

– Դրանց մեջ կա՞ն ձայնագրություններ, ասենք, վերապրողների հուշեր:

– Ոչ: Մենք գիրի վրա աշխատած ենք` ըլլա գիրք, ձեռագիր, մամուլ: Ունինք լուսանկարի բավական հարուստ հավաքածո: Ձայնագրություններու վրա կենտրոնացան ավելի Զորյան ինստիտուտը, Հայաստանի ԳԱԱ ազգագրության ինստիտուտը, եւ Սուրիո մեջ ալ հսկայական հավաքածո մը կա, որ անհատի մը կպարտինք` 400 բացառիկ բան: Թերեւս օր մը պիտի գա, որ կենտրոնացնենք այս բաները:

– Հայաստանո՞ւմ:

– Նայեցեք, հիմա աշխարհագրական դիրքը նշանակություն չունի`վիրտուալ է, թվայնացման միջոցով: Պարզապես պետք է քաղաքական որոշում առնել:

– Օրական քանի՞ հոգի է այցելում գրադարան:

– Թիվով քիչ են, որակով լավ են: Ֆրանսայեն անշուշտ, բայց բավական նաեւ` Ամերիկայեն, Կանադայեն, Թուրքիայեն, Անգլիայեն եւ այլն: Մենք ավելի հետազոտական բնույթ ունեցող հաստատություն ենք, երկու հանդես կհրատարակենք, երկուքն ալ ֆրանսերեն են անշուշտ` «Հանդես հայկական արդի հարցերու» (Revue arme՛nienne des questions contemporaines), որ աշխարհաքաղաքականության կվերաբերի, մյուսը` «Հանդես հայոց արդի պատմության» (Revue d’histoire arme՛nienne contemporaine), որ ավելի արխիվային, պատմական բնույթ ունի: Քիչ մը իրարու կնմանին, մեկը տարեկան է, մյուսը` 6-ամսյա:

– Գրադարանը տեխնիկապես ի՞նչ վիճակում է: Խնդիրներ ունե՞ք:

– Ամեն մեկ գրադարան նույն հարցն ունի` տեղի պակասը: Ուրեմն լուծումներ կտեսնանք: Արխիվներու կապակցությամբ` 70-80 տոկոսն արդեն միկրոֆիլմի անցած է: Թվայնացման նոր սկսանք, որովհետեւ պահպանողական քաղաքականություն մը ունիմ` 100 տոկոս ամեն ինչ թվայնացման սիստեմով ընելը սխալ է, ավելի լավ է միկրոֆիլմեն անցնիլ, որ շատ ավելի ապահով է, եւ այնտեղեն թվայնացնել:

– Ինչպե՞ս եք գնահատում Հայաստանում ցեղասպանության վերաբերյալ գիտահետազոտական աշխատանքը:

– Պատմական, լեզվական, արխիվներու ցրման պատճառներով, ըսենք որ Հայաստանի մեջ արդի պատմության դպրոց մը շատ ուշ ստեղծվեցավ, անկախությունեն վերջ, եւ այսօր քիչ մը կկրենք այս ժառանգությունը: Բայց հիմա ցեղասպանության թանգարան-ինստիտուտը հիմքերը կդնե ապագայի արդյունքներ ձեռք ձգելու համար, արդեն լուրջ հիմքերու վրա ենք: Ձեր հաջորդ հարցումի` պատմությունը ճի՞շտ կգրվի, թե՞ ոչ, կարելի չէ պատասխանել: Ամբողջ աշխարհը լավ եւ վատ պատմաբան կա, ընթերցողն է կամ մասնագետներն են, որ այս մասին պետք է պատասխան տան: Բանասիրության կամ միջնադարյան պատմության մեջ կասկած չկա, որ շատ փայլուն դպրոց մը գոյություն ունի Հայաստան եւ կգոյատեւե նույնիսկ այս դժվարություններու մեջ, բայց արդի հարցերու կապակցությամբ շատ գործ կա տանելիք:

28-10-2011

«ԱԶԳ» ՕՐԱԹԵՐԹ #193