Վերժինե Սվազլյան. Հայոց Ցեղասպանություն. Ականատես-վերապրողների վկայություններ, 16 (16)

16 (16)

ՍՈԿՐԱՏ ՀԱԿԵՅԻ ՄԿՐՏՉՅԱՆԻ ՊԱՏՄԱԾԸ

ԾՆՎ. 1901 Թ.

ԲԻԹԼԻՍ ՆԱՀԱՆԳ

ԽԼԱԹ ԳԱՎԱՌ

ՓՐԽՈՒՍ Գ.

Մեր գյուղը՝ Փրխուսը, գտնվում էր Արևմտյան Հայաստանի Խլաթ (պատմական Բզնունիք) գավառում, Նազիկ լճի ափին, Նեմրութ լեռան դիմաց, որից դեպի արևմուտք տարածվում էր Մշո դաշտը, հարավում՝ Վանա լիճը, իսկ արևելքում՝ Սիփանը։ Մեր գյուղն ուներ ծուռումուռ փողոցներ, հողածածկ, մեկը մյուսին թիկնած երդիկներով կտուրներ։ Գյուղացիների բնակարանները և անասնագոմերը իրար կից էին, մարդիկ և անասունները շնչում էին նույն օդը։ Գյուղում կար կարմիր տուֆից եկեղեցի։ Մեր գյուղի մոտն էր Նազիկ լիճը, որի մասին պատմում էին, թե արաբական նժույգները սերվել են նրա խորքերից։ Նազիկի ջրերում կարմրախայտ ձկներ կային, որոնք բացի համեղ լինելուց նաև բուժիչ հատկություն ունեին։ Նազիկից սկիզբ էր առնում Թլբի գետակը, որը գնում-թափվում էր Վանա լիճը։

Նեմրութ լեռան հարթ գագաթներից մեկի վրա պայծառ օրերին խոշոր մարդանման քարեր էին երևում։ Ժողովուրդը լեգենդ էր հյուսել, թե շատ հին ժամանակներում ամռանը ինչ-որ հովիվ իր հոտի հետ բարձրանում է լեռը։ Հանկարծ երկինքը խառնվում է, լեռը սուզվում է ամպերի մեջ, և սկսում է հորդ անձրև տեղալ ու չտեսնված մեծությամբ կարկուտ։ Դրա համար էլ գյուղում երգում էին.

«Երկինք ամպեր, կուգա կարկուտ,
Կուգա գոլի քամբախ Նեմրութ»։

Սարսափած հովիվը ծնկի է գալիս և Աստծուց աղերսում է փրկություն՝ խոստանալով իր հոտի ամենալավ թոխլին մատաղ անել իրեն։ Անձրևն ու կարկուտը միանգամից դադարում են։ Արևը ժպտում է։ Ծիածանը կամար է կապում։ Հոտը և հովիվը փրկվում են։ Բայց հովիվը ընտիր թոխլիի փոխարեն իր վրայից մի չաղ ոջիլ է բռնում, դնում իր բութ մատների եղունգների արանքը, ջարդում այն ու գլուխը վեր բարձրացնելով՝ գոչում. «Ամենակարո՜ղ Տեր, ընդունված համարիր մատաղս»։ Եվ, իբր թե, Աստված այդ խոսքերի վրա զայրանալով՝ հովիվին իր ամբողջ հոտի հետ քար է դարձնում։

«Էնի անաստված հովիվ էր, լաո՜, էդոր հապով որ պատիժ ստացավ, լաո՜», – ասում էր պապս։

Մայրս փոքր-ինչ գրագետ կին էր և մի ձմեռ ինձ դպրոց ուղարկեց՝ մի պատահական գիրք տալով ձեռքս։ Այնտեղ ես հազիվ գրաճանաչ դարձա։

Մեր գյուղում ցանում էին ցորեն, գարի, կտավատ, կանեփ, կաղամբ, շաղգամ և այլ բանջարեղեն։ Գյուղում զարգացած էր անասնապահությունը։ Մեր գյուղը քիչ էր կապված նահանգային Բիթլիս քաղաքի հետ։

Յոթ տարեկանից աշխատել եմ հորս հետ, լուծ եմ քաշել, տավար պահել։

1913-14 թ. ձմռանը երևաց պոչով աստղը։ Մեծերից շատերը գուշակություններ էին անում. «պատերազմ է լինելու. գետերով արյուն է հոսելու» կամ՝ «երկրաշարժ է լինելու», «սով է լինելու»։

1914 թ. կիզիչ ամռանը թեթև քամուց ծփում էին հասած ցորենի ու տարեկանի արտերը։ Հանկարծ հեռվից նկատեցի մի ձիավոր, որը դեպի մեր արտն էր գալիս։ Նա մոտեցավ և հորս հայտնեց, որ պատերազմ է սկսվել, պետք է գնալ գյուղ, զորահավաք է։

Մեծահասակ տղամարդկանց անգամ բանակ էին զորակոչում, որպես բեռնակիրներ, «դամուռ բաշիներ»։ Հայկական լեռնաշխարհի դաժան ձմեռվա պայմաններում Բիթլիսից, Վանից, Էրզրումից, Խարբերդից, Սեբաստիայից և այլ վայրերից հայ մեծահասակ մարդկանց շալակն էին տալիս երեք, չորս փութ գարի, որպեսզի հայ տարեց մարդիկ Սարիղամիշ, տաճկական բանակին սնունդ հասցնեն։ Դա հայ տղամարդկանց սուսուփուս, ցրտից ու սովից ոչնչացնելու ամենադաժան, ամենանենգ, ամենամարդակուլ ու նողկալի ծրագիրն էր, որ սկսվեց 1914 թ. Առաջին համաշխարհային պատերազմի հենց սկզբից, և հարյուր հազար հայ տղամարդկանց դիակներով ծածկվեցին ձմեռային ձյունածածկ ճանապարհները։ Իմ հորն էլ տարան, որպես բեռնակիր, և մենք նրան այլևս չտեսանք։ Այդ հրեշավոր արարքը միայն մի նպատակ էր հետապնդում՝ դատարկել հայկական գյուղերը տղամարդկանցից, որպեսզի հետո անպաշտպան կանանց, երեխաներին ու ծերերին մորթեն հեշտությամբ։

Լուրեր էին գալիս, որ Սարիղամիշում տաճկական բանակն ամբողջովին ջախջախվել է, որ նրանց մի մասը սառել, փայտացել է Սարիղամիշի անտառներում, որ նրանց դիակներով է ծածկվել ամբողջ անտառը։ Ասում էին, որ այդ սպանդից միայն Էնվեր փաշան է կարողացել ազատվել՝ խայտառակ փախուստի միջոցով։ Ասում էին, որ անվախ ռուսը, որ ձյունից ու սառնամանիքից վախ չուներ, տաք հագնված քշում է աղանձակեր տաճկական բանակին։ Ասում էին, որ շուտով փրկություն կլինի։

1915 թ. մարտ ամսին մեր գավառ և մեր գյուղ հասան Սարիղամիշում ջախջախված տաճկական բանակի ողբալի մնացորդները՝ ցնցոտիապատ, կմախքացած, ոջլի մեջ կորած, տիֆով ու դիզենտերիայով վարակված։

1915 թ. գարնանը Ալաշկերտի անառիկ Զիլանի լեռներում ու ձորերում բնակվող քրդերը ռուսական բանակի առաջխաղացման պատճառով փախչում էին դեպի արևմուտք։ Այդ խուժանը թուրքական կառավարությունից հրահանգ էր ստացել՝ կողոպտել գյավուրներին, սրի քաշել՝ չխնայելով ոչ կանանց, ոչ երեխաներին և ոչ էլ ծերերին։

Ապրիլյան մի օր այդ խուժանը՝ զինված բիրդանգի հրացաններով, մեր գյուղ հասավ և երեկոյան շրջապատեց այն։ Մութը չընկած, գերեզմանների մոտ նրանք սպանեցին մի տղամարդու։ Ոչ ոք սիրտ չարեց նրա մոտ գնալ տեսնելու՝ մեռե՞լ է, թե՞ դեռ ողջ է։ Ընտանիքներով հավաքվել էինք իրար մոտ։ Օղակված գյուղից ոչ ոք չէր կարող դուրս գալ։ Քրդական այդ ոհմակը սիրտ չարեց գիշերով գյուղ մտնել։ Առավոտյան, երբ տեսան, որ ոչ մի դիմադրություն չկա, չորս կողմից իրենց կանանց հետ, սպանելու և կողոպտելու նպատակով այնպիսի վայրագությամբ գյուղ խուժեցին, ինչպես ձմռան քաղցից ոռնացող գայլերի ոհմակն է հարձակվում իր անպաշտպան ու անզեն զոհի վրա։ Սկզբում ոչնչացնում էին միայն յոթանասուն-ութսուն տարեկան ծերունիներին, հետո սկսեցին հնձել և պատանիներին։ Իմ աչքի առաջ մեր շեմի վրա սպանեցին իննսուն տարեկան պապիս։ Առավոտից մինչև մայրամուտ գյուղի բոլոր թաղերից անընդհատ կրակոցներ էին լսվում։ Ոչ մի գնդակ զուր չէր անցնում։ Շուտով փողոցներում ու տների ներսում կուտակվեցին դիակներ։ Դիակներ էին ընկած նաև կտուրների ու ճամփեքի վրա։ Մայրերը կորցրին երեխաներին, երեխաները՝ մայրերին, քանի որ չէին թողնում մի տեղ մնալ։ Մարդկանց քշում էին փողոցից փողոց։ Ես էլ կորցրեցի մորս ու քրոջս։ Հետո չգիտեմ ինչպես, մայրս կիսախելագար վիճակում ինձ գտավ, տարավ բարձր պատեր ունեցող մի բակ, ուր սարսափից կծկված, պատին կպած էին մի քանի կին։

Չանցած մի քանի րոպե, հանկարծ երկու քրդեր մի զույգ հրացանի փողեր վերևից ուղղեցին մեզ վրա։ Ատամները թափված մի քյուրդ բիրդանգի հրացանը դեմ արավ կրծքիս՝ ասելով. «Տղա՜ է. բավական է, պետք է ոչնչացնել»։ Մի ակնթարթում նկատեցի, թե ինչպես մայրս կռացած համբուրում է ծեր քրդի ոտքերը և խնդրում, որ ինձ չսպանի։ Քյուրդը սկսեց տատանվել, ես իսկույն թողեցի մորս ու ծուռումուռ փողոցներով փախա քեռուս տան դիմացի բակը։ Մի փոքր հետո մազերը արձակ, շնչահեղձ, մեռելի գույն ստացած մայրս բակ մտավ՝ ասելով. «Սպանու՜մ են, ո՛չ մի տղա չեն թողնու՜մ, արդեն շատ տղաներ իրենց արյան մեջ ընկած են փողոցներում։ Գնա՜նք, գնա՜նք այստեղից, հիմա ուրիշ քրդեր կգան, կսպանեն մեզ» և ուժով ինձ քարշ տվեց իր ետևից, ու մենք մտանք քեռուս տուն։ Այնտեղ իմ հասակակից քեռուս տղային՝ Բենիամինին, մի քանի րոպե առաջ էին սպանել, և նա անշնչացած էր իր արյան մեջ։ Մայրս ինձ պառկեցրեց նրա մոտ ու նրա արյունից մատով առավ, ինձ վրա քսեց, իբր ես էլ եմ մեռած։ Հետո ինձ տարավ փողոց, սպանվածների մեջ պառկեցրեց, ուր կանայք կիսախելագար պոկում էին իրենց գլխի մազերն ու հագուստները։ Գեղեցիկ հարսներն ու աղջիկները մրով ու ցեխով այլանդակում էին իրենց դեմքերը, որ չգերվեն ու բռնի կերպով քրդի կին չդառնան։ Բայց հաճախ այդ չէր օգնում, և շատերի մազերից քարշ տալով՝ նրանց բաժանում էին իրենց հարազատներից ու տանում։ Րոպե առ րոպե փողոցներում և տներում բարձրանում էին դիակների կույտերը։ Ես պառկած էի դեռ մի երկու ժամ առաջ կենդանի, պայծառ դեմքերով իմ հարազատների, ընկերների ու հարևանների դիակների մեջ, որոնց շրջապատել էին կիսախելագար կանայք, այդ թվում և իմ մայրը։ Նրանք մռնչում էին՝ իրենց զավակների, եղբայրների ու ամուսինների գլուխները գրկած։ Շատերին՝ թե՛ տղամարդկանց, թե՛ կանանց բռնում, տանջամահ էին անում՝ պահանջելով ցույց տալ թաքցրած ապրանքների, ոսկու և արծաթի տեղերը։ Արևը արդեն մայր էր մտել, հրացանների կրակոցները դեռ չէին դադարել, երբ կենդանի մնացած կանանց ու երեխաների մեջ լուր տարածվեց, որ ժողովուրդը փախչում է դեպի Նազիկ լիճը։

Մոտ չորս հարյուր տնից բաղկացած գյուղը արյունով ու արտասուքով ողողելուց հետո բորենիների ոհմակը հեռացավ գյուղից, իսկ խելակորույս ժողովրդի մնացորդները, առանց իրենց հաշիվ տալու, փախչում էին, բայց ու՞ր, իրենք էլ չգիտեին՝ հարազատների արևի տակ ուռած, այլանդակված դիակները թողած գետնին։ Մայրս, որ ամբողջ ժամանակ իմ կողքին էր, գլխի վրա արդեն մազ չէր թողել։ Նա ինձ շտապ ոտքի հանեց՝ գյուղից փախչելու համար։ Մի երկու փողոց դեռ չէինք անցել, երբ հանկարծ դիմացի տնից դուրս եկավ մի զինված քյուրդ, վազեց դեպի ինձ։ Հենց այդ պահին փախչում էր նաև Սիմոնը, որը իմ ընկերն էր։ Քյուրդը ինձ թողեց, նրա ետևից վազեց։ Օգտվելով առիթից, ես կտուրների վրայով փախա դեպի մեր տունը։ Մտա ու թաքնվեցի աթարի ամրոցի տակ։ Մնացի այնտեղ մինչև գիշեր։ Դուրս եկա։ Ուզեցի տուն մտնել, բայց պապիս անշնչացած մարմինը ընկած էր շեմին։ Որոշեցի ետ գնալ, նորից պառկել դիակների մեջ, բայց այստեղ էլ ես գտա մորս՝ փոքր եղբորս սեղմած կրծքին։ Նա ինձ տեսավ, չհավատաց, որ կենդանի եմ, տարավ հարևանի տունը, ուր մի խումբ կանայք և երեխաներ մթության մեջ, տան անկյունում կքած էին։ Ես ջուր ուզեցի, բայց ջուր էլ չէր մնացել։ Ամեն ինչ կոտրել, թափել էին։ Առավոտյան մենք բռնեցինք փախուստի ճամփան։ Գյուղից փախչող կանանց և երեխաների խմբերը ցրիվ եկան տարբեր ուղղություններով, ոմանք վաղ առավոտյան լեռնահովիտներով փախան Խուլիկ հայկական գյուղը, որին շատ մոտ էր կանգնած ռուսական բանակը, և հեշտությամբ ազատվեցին։ Մենք ձորը մտանք։ Փախստականները սկսեցին ուտել գարնանային թարմ կանաչն ու խմել վարարած գետի ջուրը։ Մայրս փոքր եղբորս պառկեցրեց գետի ափին, մի մեծ ժայռակտորի տակ, կանաչների վրա և ինձ պատվիրեց, որ չհեռանամ երեխայի մոտից։ Իսկ ինքը գնաց դեպի Սպռաձոր հայկական գյուղը՝ մի քիչ ուտելու բան ճարելու։ Բայց հազիվ էր հեռացել, մի խումբ քրդեր գոռալով, հայհոյելով սկսեցին կրակել գետի ափին, ձորի մեջ ցրիվ եկած փախստականների՝ կանանց ու երեխաների վրա։ Ձորը լցվեց կանանց ու երեխաների վայնասունով։ Ես թողեցի եղբորս, թաքնվեցի քարակույտի ետևում։ Մայրս կրակոցի ձայները լսելով՝ շնչակտուր ետ եկավ, կանաչների վրայից վերցրեց եղբորս ու աչքերով ինձ փնտրեց։ Երբ քրդերը հեռացան, ես դուրս եկա, մոտեցա մորս։ Մենք բարձրացանք դեպի լիճը։ Հանկարծ մեզ վրա հարձակվեց քրդերի մի այլ խումբ։ Նրանցից մեկը աչքը տնկեց իմ մեծ կոշիկներին, խանչալը հանեց, որ ինձ սպանի։ Մայրս ընկավ նրա ոտներին, բայց նրա գութը չշարժվեց։ Մի քրդի կին նրան չթողեց, որ կրակի։ Ես փախա դեպի Խիարտանք գյուղը, ուր եկավ նաև մայրս՝ հարյուր հիսուն սոված ու ծարավ փախստականների հետ։ Մենք այնտեղ մնացինք մի որոշ ժամանակ։ Հունիսի սկզբներին մարդիկ եկան հայտարարեցին, որ սուլթանի նոր հրամանով ամեն տեղ արգելվել է հայերի կոտորածը, և կենդանի մնացածները բոլորն էլ իրենց գյուղերը պետք է վերադառնան։ Մենք ստիպված վերադարձանք։

Մեր Խլաթ գավառի քսաներեք հայկական գյուղերի մի մասը նստած էր Նեմրութի փեշերին ու լանջերին։ Նրանց բնակիչներն ամբողջովին սրի էին քաշվել։ Հիմնահատակ կործանվել էին Խլաթ գավառի հայկական բոլոր գյուղերը՝ Ագրակը, Հաղաղը, Էյմալը, Թեղվուտը, Թուխը, Տափավանքը, Խուլիկը, Խոտաձորը, Ծաղկենը, Ծղակը, Կոշտյանը, Կծվակը, Կամուրջը, Հերսոնքը, Ջիզիրեն, Մեծքը, Մատնավանքը, Ջամուլդին, Շամիրամը, Ուրթափը, Ջրհորը, Սպռաձորը, Միանձակը։ Հասնելով մեր գյուղը՝ մենք լցվեցինք գյուղի վերին մասում գտնվող մի մեծ տան մեջ։ Քաղցած ու ծարավ, իրար թիկնած, այդ տանջալի գիշերը մի կերպ լուսացրինք։ Առավոտյան քրդերը եկան մեզ գտան, հարս ու աղջիկներին մեր աչքերի առաջ բռնաբարեցին։ Մի տղա կար, որ աղջկա շորեր էր հագած, նրան էլ որպես աղջկա տարան, բայց երբ զգացել էին, որ տղա է, սպանել էին։ Մենք նրա դիակը տեսանք, երբ մորս, փոքր եղբորս ու քրոջս հետ փախչում էինք դեպի լիճը։ Ճամփին մեկ տարեկան եղբայրս մեռավ։ Մենք մեր ձեռքերով հողը փորեցինք, նրա խանձարուրը թաղեցինք։ Մայրս ինձ հանձնեց ծանոթ քյուրդ Բինբոյին, որ նրա մոտ հոտաղ աշխատեմ։ Բայց նա մորս և քրոջս չպահեց։ Նրանք կրկին վերադարձան եղբորս շիրմի մոտ, ավերակ բակը։

Մի քանի օրից քրդերը խուճապի մատնված սկսեցին փախչել դեպի Մշո դաշտ։ Նիկոլայ Երկրորդի զորքը առաջ էր շարժվում։ Հայաշատ մեր Խլաթ գավառում ոչ մի հայի շունչ չկար։ Նրա բոլոր գյուղերի բնակիչներին սրի էին քաշել։ Հիմա հերթը հասնում էր Մշո դաշտին ու նրա լեռնային մասերին՝ Սասունին։

Ես շտապ գնացի, մորս գտա եղբորս շիրմի վրա լաց լինելիս։ Մայրս դժվարությամբ բաժանվեց ինձանից։ 1915 թ. հունիսին, որպես գերի, իմ քյուրդ տիրոջ հետ ճամփա ընկա դեպի Մշո դաշտ։ Ջիզրեն գյուղի քրդերը ահաբեկված փախչում էին։ Քյուրդ Բինբոն իր սայլին լծել էր չորս եզները, վերջին լուծի վրա նստել էի ես ու քշում էի եզներին։ Անցանք մեր գյուղի դաշտերի մոտով։ Ոչ մի երդիկից ծուխ չէր դուրս գալիս։ Ես արդեն ամեն ինչով քրդի էի նման։ Անունս փոխել էին՝ Սոկրատը դարձրել էին Ավդըլբաղի, մազերս խուզել էին քրդական ձևով և գլխիս քոլոզ էին դրել։ Բայց քրդի լամուկներն իմացել էին իմ հայ լինելը և մի օր, երբ հոտաղություն էի անում, ինձ բռնեցին և խաչաձև դրված իրենց փայտերի վրա ստիպեցին հայհոյել քրիստոնեական խաչին։ Ես չենթարկվեցի. նրանք ամբողջ մի կաթսա կաթը իմ գլխի վրա թափեցին՝ ի նշան վրեժխնդրության ու գնացին։ Նրանցից մեկը ետ մնաց ու հայերենով ինձ ասաց. «Քֆրեիր էլի, ի՞նչ կլիներ, խոմ կպրծնեիր»։ Ես շատ զարմացա, որ նա հայ էր և կարողացել էր հաշտվել իր վիճակի հետ։

Ես փախա քյուրդ տիրոջս մոտից։ Շատ անգամներ ինձ վրա հարձակվեցին քրդերը, բայց հրաշքով ես ազատվեցի։ Մեծ դժվարությամբ հասա ռուսական բանակի զինվորներին, որտեղ շատ հայ կամավորներ կային։ Բայց ընդամենը մեկ օր նրանք մնացին Մշո դաշտում. դա 1915 թ. հուլիսի 16-ն էր։ Եվ երբ նահանջեցին, ամբողջ Մշո դաշտի մնացած հայությունը նրանց հետ գաղթի ճամփան բռնեց։ Գաղթի ճամփան ահավոր էր։ Մայրս չկար, ես գտել էի իմ հինգ տարեկան քրոջը, որի ձեռքից բռնած մեծ դժվարությամբ եկանք հասանք Իգդիր, այնուհետև՝ Էջմիածին։ Բայց քանի որ գաղթականների մեջ տարածվել էին տիֆը և այլ համաճարակներ, մենք շատ, անհաշիվ զոհեր տվեցինք։ Ամեն առավոտ սայլով գալիս հավաքում էին մահացածներին, նրանց հետ և մահամերձներին։

Հետո ես մտա Էջմիածնի որբանոցը, որից հետո մեզ փոխադրեցին Աշտարակ։ 1915 թ. աշնան վերջին Աշտարակում արդեն հինգ որբանոց կար՝ երեք հարյուրից ավելի երեխաներով։ Այդ մանկատները գտնվում էին Մոսկվայի հովանավորության տակ և մեզ շատ լավ ուսում ու նաև գործնական, աշխատանքային դաստիարակություն տվեցին։ Բայց մեր երկրի կարոտը մեր սրտում մնաց։

http://ermeni.hayem.org/turkce/vkayutyun.php?tp=ea&lng=arm&nmb=16

Շարունակելի

Կարդացեք յուրաքանչյուր շաբաթ և կիրակի օրերին: