Արեւմտեան Հայաստանի եկեղեցիների ու վանքերի բռնազաւթուած եւ ոչնչացուած ունեցուածքի փոխհատուցման իրաւական հիմքերը

Աւետիս Յարութիւնեան

Երեւան,

Հայաստանի Հանրապետութիւն

պատմական գիտութիւնների

թեկնածու, դոցենտ

Երիտթուրքական իշխանութեան կողմից կազմակերպուած Հայոց Ցեղասպանութեան հետեւանքով հայերի վաղնջական հայրենիքի մեծագոյն մասը` Արեւմտեան Հայաստանը, որտեղ առաջացել, կազմաւորուել եւ իր գոյութիւնն էր յարատեւել հայ ժողովուրդը, որտեղ հիմնականում ձեւաւորուել եւ զարգացում է ապրել հայոց պետականութիւնը, եւ հազարամեակներ շարունակ ընթացել էր հայ ժողովրդի գերակշռող մեծամասնութեան առօրեայ կեանքը, զրկուեց այդ հողի բնիկ տէրերից:

Ցեղասպանութեան ընթացքում եւ դրանից յետոյ Արեւմտեան Հայաստանի տարածքում իրագործուեց նաեւ ազգային-մշակութային ցեղասպանութիւն, որի հետեւանքով ոչնչացուեցին հայ մշակոյթի պատմական եւ ճարտարապետական յուշակոթողները, որոնք նիւթական վկայութիւններն էին վաղնջագոյն ժամանակներից այնտեղ արմատաւորուած բնիկ հայկական քաղաքակրթութեան:

Անիի Մայր Տաճարը

Ըստ իրաւագէտ Ռ.Լեմկինի՝ ցեղասպանութիւնը ոչ միայն ազգային կամ կրօնական խմբի վերացումն է` նրա ֆիզիքական բնաջնջման միջոցով, այլեւ նրա ազգային, հոգեւոր մշակոյթի ոչնչացումը: Սակայն, ցաւօք, ազգային մշակութային ցեղասպանութիւն հասկացութիւնը չի մտել ցեղասպանութեան յանցագործութիւնը կանխելու եւ դրա համար պատժի մասին ՄԱԿ-ի 1948թ. կոնվենցիայի բնագրի մէջ:

Կարմրավանքը, Վան

Հայոց Ցեղասպանութեան մասին խօսելիս գիտակցաբար թէ անգիտակցաբար, բայց եւ իրաւացիօրէն, առաջին հերթին մտաբերում ենք աւելի քան 1,5 մլն. անմեղ զոհերի անմարդկային սպանդը, տեղահանութիւններն ու կոտորածները: Երբեմն նաեւ, որպէս հետեւանք, անդրադառնում ենք պատմաճարտարապետական յուշարձանների գազանաբարոյ ոչնչացմանը: Սակայն քիչ անգամ ենք միայն խորհում հայերին պատկանող նիւթական հարստութեան կողոպուտներին ու աւազակութիւններին եւ, մասնաւորապէս, եկեղեցական եւ վանքապատկան բռնազաւթուած եւ ոչնչացուած մշակութային ունեցուածքի մեր անհետ կորստեան մասին, այն մասին, թէ մենք հոգեւոր ինչպիսի գանձեր, արժէքներ, կոթողներ կորցրեցինք, աւելի ճիշդ՝ հոգեւոր եւ մշակութային ինչպիսի թանկարժէք սրբութիւններ ենթարկուեցին ցեղասպանի անարգ ոճրին:

Կարսի Սրբոց Առաքելոց եկեղեցին (կառուցուած 939 թուականին)

այժմ կ‘օգտագործուի իբրեւ մզկիթ

Բանն այն է, որ Առաջին աշխարհամարտի տարիներին Իթթիհատական կառավարութիւնն առիթ գտաւ ոչ միայն հայ ժողովրդին ամբողջութեամբ բնաջնջելու եւ տեղահանելու իր պատմական հայրենիքից, անվերականգնելի ձեւերով ցրելու եւ տիրանալու նրա հողերին, այլեւ՝ սեփականացնելու նրա գոյքը, ոչնչացնելու վանքերին ու եկեղեցիներին կից դարերի ընթացքում ստեղծուած պատմական անթուելի արժէքները, հնութիւնները, նրա ազգային նիւթական, մշակութային բազմատեսակ գանձերն ու, ընդհանրապէս, ընդհանուր քաղաքակրթական ողջ աւանդը` ե՛ւ նիւթական, ե՛ւ իմացական վկայութիւնները: Արդիւնքում վիթխարի վնաս հասցնելով հայ ժողովրդի նիւթական եւ հոգեւոր մշակոյթին` անարգուեցին ժողովրդական բոլոր սրբութիւնները:

Ագարակի վանքը, Իգտիր

Դեռեւս Առաջին համաշխարհային պատերազմի նախօրեակին՝ 1912-1913թթ., թուրքական կառավարութիւնը որոշակի հետաքրքրութիւն էր հանդէս բերում Օսմանեան կայսրութեան տարածքում գործող հայկական բոլոր վանքերի ու եկեղեցիների թուով ու վիճակով, որը պայմանաւորուած էր արեւմտահայութեան ցեղասպանութեան պետական-քաղաքական ծրագրի ծածուկ մշակման հետ [1]:

Նման քաղաքականութիւնը նորութիւն էր, քանի որ հայ ազգային եկեղեցական կազմակերպութիւնը` ի դէմս Կ.Պոլսի Պատրիարքարանի, բոլոր ժամանակներում հիմնուած է եղել նախկին հանրային իրաւունքի խարիսխներից մէկի վրայ, որը բնաւ Բ.Դռան կողմից` աշխարհակալ ժամանակներից սկսած, երբեք չէր եղծուել:

Կ.Պոլսի Հայոց պատրիարքարանը, թուրքական Ներքին Գործերի Նախարարութեան  որոշակի պահանջով ու ճնշումով, արաբատառ թուրքերէնով բարեխղճօրէն պատրաստում եւ ներկայացնում է հայկական շուրջ 1500 վանքերի եւ եկեղեցիների լրիւ ցուցակները (շրջան առ շրջան` համաձայն վիլայէթների, սանջակների եւ կազաների) եւ համապատասխան ծանուցագրեր` «Թաքրիրներ» (ցոյց տալով վանքերի եւ եկեղեցիների տեղագրական վայրերը, անունները եւ կառուցման թուականները):

Պատրիարքարանն ազգապատկան գոյքերը ոչ միայն հաշուեցուցակի մէջ գրանցեց, այլեւ երեքը Յունուարի, 1306 (1890թ.) թուականով ընդարձակ յիշատակագիր ներկայացրեց կառավարութեանը, որի մէջ յիշատակելով հայկական տեղահանութեան առաջ բերած բոլոր չարիքները՝ պահանջեց շուրջ 200 վանքերի եւ 2000 եկեղեցական հաստատութիւնների հասոյթները [2]:

Այդ ամէնին հետեւում է Թալեաթի` Հալէպի տեղահանութեան գործերով կոմիտէին ուղղուած հրահանգը` «Ամէն կերպ ջանալ ոչնչացնել բուն «Հայաստան» անուանումը Թուրքիայում» [3]։

Գիտակցելով եկեղեցու դերը հայ ժողովրդի կյանքում՝ երիտթուրքերը նպատակամղուած կազմակերպում են հայ հոգեւորականութեան կոտորածը, ոչնչացնում են եկեղեցիներն ու վանքերը եւ բռնագրաւում եկեղեցական գոյքը:

Հայերի շարժական եւ անշարժ գոյքերի եւ կալուածքների բռնագրաւումը, կողոպուտը եւ իւրացումը կանոնաւոր եւ անաղմուկ իրականացնելու համար, Ներքին գործերի Նախարարութիւնը ջարդարարներին է ուղարկում մի շարք ծածկագիր հեռագրեր, շրջաբերականներ եւ յաւելուածական հրամաններ: Միաժամանակ, նոյն Ներքին գործերի Նախարարութեան միջոցով 1915թ. (1331թ.) Մայիսի 16-ին հաստատւում եւ Մայիսի 26-ին գործողութեան մէջ է դրւում 34 յօդուածներից բաղկացած հրահանգների գաղտնի մի հաւաքածու, որը Մայիսի 29-ին հաւանության արժանացաւ մեծ վէզիրի կողմից: Ամբողջութեամբ այն կոչւում է «Պատերազմական վիճակի եւ քաղաքական արտասովոր անհրաժեշտութիւնների բերումով տարագրուած հայերին պատկանող լքեալ գոյքերի, անշարժ կալուածքների եւ հողերի «վարչական կարգադրութիւնների» մասին հրահանգներ»` «թալիմաթնամէ»-ն, որի նպատակն էր պետական բարձրաստիճան եւ սովորական պաշտօնեաների յանձնախմբերի եւ զանազան գործակալների միջոցով ցանկագրել եւ վերջնականապէս իւրացնել 500,000 հայ ընտանիքներին պատկանող հողերը, շէնքերը, արտերը, դպրոցները, վարժարանները եւ մասնաւորապէս` վանքերն ու եկեղեցիներն իրենց ունեցուածքով [4]:

«Վարչական» թալանի այդ յանձնախմբերը ենթակայ էին Ներքին գործերի Նախարարութեանը եւ իւրաքանչիւր 15 օրը մէկ պարտաւոր էին տեղեկագրեր ներկայացնել իրենց գործունէութեան մասին:

Հրամանագրի 2, 3, 6, 11 եւ 22 յօդուածները վերաբերում էին եկեղեցական եւ կրօնական հաստատութիւններին եւ նրանց գոյքին:

Յօդուած 2 – «Որեւիցէ գիւղ կամ աւան ուրիշ վայր «փոխադրելուց» (պէտք է հասկանալ` տարագրելուց) յետոյ «փոխադրուած» (այսինքն` տարագրուած) ժողովրդի սեփական տները եւ բոլոր շինութիւնները` իրենց մէջ գտնուած ապրանքներով, պիտի փակուեն, դռները պիտի կնքուեն եւ պահպանութեան եւ հսկողութեան տակ պիտի վերցուեն»:

Յօդուած 3 – «Պահպանութեան եւ հսկողութեան տակ վերցուած գոյքի տեսակները, քանակութիւնը, գնահատուած արժէքները եւ սեփականատէրերի անունները մանրամասնութեամբ պէտք է արձանագրուեն մատեաններում (տոմարներում), որից յետոյ գոյքերը եկեղեցիների, դպրոցների, խանութների եւ պահեստատեղիների մէջ պիտի փոխադրուեն, այնպէս, որ իւրաքանչիւրի սեփականատէրը յայտնի լինի: Գոյքի սեփականատիրոջ եւ գոյքի  քանակութեան մանրամասնութեամբ պէտք է արձանագրուեն մատեաններում (տոմարներում), որից յետոյ գոյքերը եկեղեցիների, դպրոցների, խանութների եւ պահեստատեղիների մէջ պիտի փոխադրուեն, այնպէս, որ իւրաքանչիւրի սեփականատէրը յայտնի լինի: Գոյքի սեփականատիրոջ եւ գոյքի քանակութեան մասին տեղեկագիր պէտք է պատրաստուի, որի բնագիրը պէտք է յանձնուի տեղական կառավարութեանը, իսկ դրա պատճէնը` «Լքեալ» գոյքերի վարչական յանձնախմբերին»:

Յօդուած 6 – «Եկեղեցիների մէջ եղած գոյքերը, նկարները, Սուրբ Գրքերը պէտք է արձանագրուէին, դրանց պիտի կցուէին տեղեկագրեր եւ պահուէին տեղում: Երբ տարագրուած բնակչութիւնը որեւէ տեղ կը հաստատուէր, իւրաքանչիւր գիւղին պատկանող եկեղեցական ունեցուածքը պէտք է նրան ուղարկուէր»:

Յոդուած 11 – «Տարագրուած հայերի գիւղերում, բնակարաններում եւ հողերի վրայ պիտի բնակեցուէին թուրք մուհաջիրներ, որոնց պիտի տրուէին վկայաթղթեր»:

Յոդուած 22 – «Ծախուած կամ վարձով տրուած կալուածքների գումարները տէրերի անուններով պիտի յանձնուէին ելեւմտական գանձարկղին… որոնք հետագայում… իրենց տէրերին պէտք է յանձնուեն»:

Իրաւական ոյժ չստացած տեղահանման մասին այդ ժամանակաւոր օրէնքի հիման վրայ արդէն 1915թ. Յունիսի 10-ին մտցուեց լրացուցիչ օրէնք, որը ցուցումներ էր բովանդակում «պատերազմի եւ քաղաքական արտակարգ պայմանների հետեւանքով տեղահանուած հայերի թողած շարժական եւ անշարժ կայքի» հետ վարուելու մասին: Հայկական ամբողջ ունեցուածքը յայտարարուեց «լքեալ» եւ կալանք դրուեց դրա վրայ: Նախատեսւում էր յատուկ կոմիտէների ստեղծում, որոնց վրայ կը դրուեն «լքեալ» սեփականութեան հաշուառումը եւ դրա յուսալի պահպանումը սեփականատէրերի անունով: Անասունը եւ պահպանման ոչ ենթակայ այլ ունեցուածքը պիտի վաճառուէր հանրային աճուրդով, ստացուած գումարները պիտի պահուէին սեփականատէրերի հաշիւներում` իբր վերադառնալուց յետոյ նրանց յանձնելու համար: Նախատեսվում էր նաեւ, որ հայերի տները եւ հողերը` համապատասխան արձանագրմամբ, ենթակայ էին յանձնելու Պալքանեան պատերազմի ժամանակ քոչած թուրք փախստականներին: Յանձնւում էին շինութիւններ, տներ, ձիթենու պլանտացիաներ, խաղողի այգիներ եւ այլն, իսկ թուրք փախստականներին բաժանելուց յետոյ մնացած ունեցուածքը ենթակայ էր հանրային աճուրդով վաճառուելու` ստացուած գումարները սեփականատէրերի հաշիւների վրայ գրառելով:

Բողոքելով հայերի ունեցուածքի վաճառքի դէմ` սենատոր Ռիզան յայտարարել էր. «Ոչ ոք իրաւունք չունի վաճառել իմ ունեցուածքը, եթէ ես չեմ կամենում: Դա արգելուած է Սահմանադրութեան 21-րդ յօդուածով: Եթէ մենք սահմանադրական ռեժիմ ունենք, որը գործում է սահմանադրական իրաւունքին համապատասխան, դա անել չենք կարող: Կամայականութիւն է: Բռնել ինձ, դուրս քշել իմ գիւղից, յետոյ էլ վաճառել իմ ունեցուածքը եւ սեփականութիւնը. նման բան երբեք չի կարող թոյլատրուել: Դա չի կարող թոյլ տալ ոչ գիտակցութիւնը, ոչ օսմանեան իրաւունքը» [5]:

Սակայն «Լքեալ գոյքերի» օրէնքը, որը պիտի պաշտպանէր տեղահանուած հայերի ինչքերը, Զաւէն պատրիարքի վկայութեամբ «բնաւ չգործադրուեցաւ… Այսպէս` ժողովուրդին բոլոր շարժական ստացուածքը կը փճանար կամ լաւ եւս թուրքերուն ձեռքը կ’անցնէր: Կառավարութիւնը ոչ մէկ տեղ հոգածու գտնուեցաւ այդ գոյքերը հաւաքելու կամ դրամի վերածելու…»: [6]

Նոյն Զաւէն պատրիարքի 1915թ. Յուլիսի 13-ի եւ Օգոստոսի 15-ի 2 նամակների հաղորդումներից պարզւում է, որ «Եկեղեցիներ ու վանքեր կողոպտուած, քանդուած ու սրբապղծուած են: … Եկեղեցիները արդէն կողոպտուած են եւ մզկիթի, ախոռի կամ ուրիշ բաներու վերածուած են: Արդէն Պոլսոյ հրապարակներուն վրայ սկսած են ծախուիլ հայ եկեղեցիներու անօթները եւ այլ գոյքեր…»: [7]

1915թ. Սեպտեմբերի 13-ի Ունեզրկման եւ բռնագրաւման մասին ժամանակաւոր օրէնքով սահմանւում էր տեղահանուածների «լքեալ» ունեցուածքի, նրանց բանկային հաշիւների եւ աւարների նկատմամբ յայտերի արձանագրման եւ քննման կարգը: [8] Այդ օրէնքը հրապարակայնօրէն քննարկուեց Սենատում, բայց կիրարկուեց սահմանադրական խախտմամբ` առանց խորհրդարանի քննարկման: Ըստ այդ օրէնքի` յարքունիս բռնագրաււում էին բոլոր տեղահանուածների, վանքերի եւ եկեղեցիների շարժական եւ անշարժ ստացուածքները: Կ.Պոլսի մէջ կազմուեցին 4 յանձնաժողովներ (Նիկոմիդիա, Կիլիկիա, արեւմտեան եւ արեւելեան հայկական նահանգներ)` տեղերում բռնագրաւման գործողութիւններն իրականացնելու համար: [9]

Պետական գրաւոր հրամանագրերի համաձայն` իթթիհատականները 1914-1918թթ. բռնագրաւեցին, կողոպտեցին եւ աւերեցին հայերին պատկանող բազմաթիւ շինութիւններ, 2050 հայկական եկեղեցիներ եւ 203 վանքեր (ըստ Մ.Օրմանեանի տուեալների՝ Արեւմտեան Հայաստանի եկեղեցիների եւ վանքերի թիւը 1912-ին 2200 էր [10]:  Իսկ Պօղոս Նուպար փաշայի եւ Աւետիս Ահարոնեանի 1919թ. Փարիզի վեհաժողովին ներկայացուած՝ ամբողջութեամբ կամ մասամբ կործանուած կրօնական եւ ազգային կալուածքների ցանկում արձանագրուած են 83 եպիսկոպոսական աթոռներ` առաջնորդարաններ, 1860 եկեղեցիներ  ու մատուռներ, 229 վանական  հաստատութիւններ, 26 բարձրագոյն վարժարաններ, 1439 դպրոցներ եւ 42 որբանոցներ)  [11]:

Վերոյիշեալ թուերի մէջ չեն մտնում Կ.Պոլսի եւ արուարձանների 38 եկեղեցիները, Պաղեստինի եւ Սիրիայի մէջ գրեթէ անվթար մնացած 18 վանքերն ու եկեղեցիները: Այդ հաշուարկի մէջ չեն նաեւ 1921 թուականի Կարսի պայմանագրով Թուրքիային անցած 93 աւերուած եկեղեցիները:

Վանքերն ու եկեղեցիները իսկական գանձարաններ էին եւ ճոխ մատենադարաններ եւ ունէին հին, անթիւ, բազմատեսակ եւ թանկարժէք առարկաներ եւ արուեստի հարուստ հաւաքածուներ: Պատկերացնելու համար թալանի իրական արժէքը՝ դրանք պայմանականօրէն կարելի է բաժանել ութ խմբի.

1) Ծիսական նպատակներով կամ եկեղեցական արարողութիւնների ընթացքում գործածուող արծաթէ, ոսկէ, պղնձէ սրբազան առարկաներ-սկիհներ, խաչեր, վարդապետական գաւազաններ, բուրվառներ, խնկամաններ, արծաթապատ աւետարաններ, միւռոնի ամաններ, աղաւնիներ, տաշտեր, ջրամաններ, սափորներ, քշոցներ, աշտանակներ, ջահեր, կանթեղներ, սրբատուփեր, մասնատուփեր, մասունքի պահարաններ, գոյքի եւ շուրջառի ճարմանդներ, արծաթէ վակասներ եւ գօտիներ, մատանիներ, ծնծղաներ, թանաքամաններ եւ այլն:

Գ.Մեսրոպի մօտաւոր հաշիվներով 1915թ. նախօրեակին հայ կրօնական հաստատութիւնների մէջ գտնուած միայն արծաթեայ եւ ոսկեայ սպասքների ընդհանուր քանակը պէտք է լինէր առնուազն 600 հազ. կտոր [12]:

Այսօր եկեղեցական արուեստի եւ հնագիտական տեսանկիւնից մեծ արժէք են ներկայացնում այս խմբին պատկանող մետաղագործական առարկաները:

Ներկայում մեզ հասած նմանատիպ առարկաները, որոնք համախմբուած են ազգային մեր թանգարաններում, Էջմիածնի, Երուսաղէմի, Վենետիկի, Անթիլիասի, Վիէննայի եւ Զմմառի վանքերում, ինչպէս նաեւ՝ Եւրոպայի եւ ԱՄՆ-ի անձնական հաւաքածուներում, որոշ գաղափար են տալիս անցեալի մեր գեղարուեստի գանձերի մասին:

2) Ասեղնագործ եւ ձեռագործ իրեր – վարագոյներ, սկիհի ծածկոցներ, Աւետարանի խաչի եւ խորանի նուրբ լաթեր, բռնիչներ, սփռոցներ, խաչվառներ, սրբիչներ, շուրջառներ, սաղաւարտներ, թագեր, վակասներ, փուրուրարներ, բազպաններ, շապիկներ, ուրարներ, հողաթափեր, ժանեակներ, դիպակներ:

3) Գորգեր եւ կարպետներ – վանքերն ու եկեղեցիները չափազանց հարուստ էին հին ու թանկարժէք գորգերով ու կարպետներով:

4) Փայտափորագրական առարկաներ – դռներ, գահեր, աթոռներ, սեղաններ, գրակալներ, խաչեր, սիւներ, խոյակներ, մասունքներ, փայտեայ պահպանակներ, տուփեր եւ այլն:

5) Սրբերի մասունքներ եւ քրիստոնէական այլ նուիրական առարկաներ – Կենաց փայտ կամ խաչափայտ, Նոյի տապանի մասունքներ, Յիսուսի խաչի բեւեռներ, Գր. Լուսաւորչի, ինչպէս նաեւ հայ եւ օտար սրբերի մասունքներ եւ այլն, որոնք վայելում էին մեծարանք, համարւում էին սրբազան, չարխափան եւ հրաշագործ:

6) Ցեղասպանութեան տարիներին ոչնչացուեցին մեծ քանակութեամբ հայկական ձեռագրեր, հնագոյն տպագիր գրքեր եւ մանրանկարչական գործեր, որոնք պահւում էին բազմաթիւ վանքերում եւ եկեղեցիներում:

Հայ ժողովուրդն իր բազմադարյան պատմութեան ընթացքում ստեղծել է պատմութեանը, գրականութեանը, արուեստին, բնական գիտութիւններին վերաբերող տասնեակ հազարաւոր ձեռագիր մատեաններ, հոգեւոր եւ աշխարհիկ բնոյթի երկեր: Դրանք մարմնաւորում էին հայ արուեստը, հայ մշակոյթը, հայ միտքը, հայի ստեղծագործ ոգին եւ ազգային հարստութիւնը: Այդ ձեռագրերը ժամանակ առ ժամանակ ոչնչացուել են տարբեր նուաճողների կողմից, սակայն XIX դ. վերջին եւ XX դ. սկզբին դրանց մաքրագործումը կատարուել է մտածուած եւ ծրագրուած: 1894-96թթ. եւ 1915-23թթ. աւերելով հայկական սրբավայրերն ու բնակավայրերը` թուրքերն ու քրդերը ոչնչացրել ու հրկիզել են այնտեղ պահուող հազարաւոր ձեռագրեր ու գրքեր:

Մինչեւ ցեղասպանութիւնը մեծ թուով հայկական ձեռագրեր են պահուել Սսի, Ադանայի, Կ.Պոլսի, Եւդոկիայի, Խիզանի, Տարօնի, Կարինի, Սեբաստիայի, Մալաթիայի, Վասպուրականի եւ Արեւմտյան Հայաստանի ու Օսմանեան կայսրութեան այլ վայրերի վանքերում ու եկեղեցիներում եւ անհատ մարդկանց մօտ: Կոտորածների եւ տեղահանութեան ժամանակ իրենց բնակավայրերից հեռացող հայերը յաճախ առաջին անհրաժեշտութեան իրերի փոխարէն իրենց հետ վերցրել են ձեռագիր մատեաններ` փրկելու համար մարդկային մտքի այդ արգասիքները: Շատ ձեռագրեր պահուել են թաքստոցներում, սակայն թուրքերը, յայտնաբերելով դրանք ոչնրացրել են: Հրաշքով փրկուած ձեռագրերի մի մասը թուրքերը վաճառել են Եւրոպայում, իսկ շատ ձեռագրերի ու գրքերի թերթերն ու էջերը Մուշի, Կարինի եւ այլ վայրերի շուկաներում գործածել են որպէս փաթեթաւորման թուղթ:

Ոչնչացուած ձեռագիր մատեանների մէջ եղել են հազուագիւտ, անփոխարինելի եւ անվերադառնալի Աստուածաշունչներ, սաղմոսներ, մաշտոցներ, ճաշոցներ, ժամագրքեր, պատարագամատոյցներ, շարակնոցներ, յայսմաւուրքներ, ճառընտիրներ, քարոզագրքեր, տօնացոյցներ, օրացոյցներ, կանոնագրքեր, վարքեր, հայ, յոյն, ասորի, հրեայ, հռոմէացի հեղինակների (Փաւստոս Բուզանդ, Կորիւն, Եղիշէ, Մովսէս Խորենացի, Դաւիթ Անյաղթ, Մովսէս Կաղանկատուացի, Յովհաննէս Դրասխանակերտցի, Թովմա Արծրունի, Գրիգոր Նարեկացի, Գրիգոր Մագիստրոս, Ներսէս Շնորհալի, Ներսէս Լամբրոնացի, Վարդան Այգեկցի, Գրիգոր Տաթեւացի, Առաքել Սիւնեցի, Թովմա Մեծոփեցի, Յակոբ Թոխաթեցի, Ստեփանոս Լեհացի, Բարսեղ Կեսարացի, Գրիգոր Նազիանզացի, Յովհան Ոսկեբերան, Պրոկղ (Պրոկղես), Միքայէլ Ասորի, Նանա Ասորի, Կիւրեղ Երուսաղէմացի, Դիոնիսիոս Արէոպագացի, Եւագրոս, Հերոնիմոս, Կոռնելիոս Լատինացի, Թովմա Աքուինացի եւ այլք) պատմական, փիլիսոփայական, բնագիտական բնոյթի գործեր, հայկական մանրանկարչութեան գլուխգործոցներ: 1894-96թթ.-ին եւ 1915-23թթ. հայկական ձեռագրերի ոչնչացումը խոշոր հարուած էր ոչ միայն հայկական, այլեւ՝ համաշխարհային մշակոյթին ու գիտութեանը եւ անդառնալի կորուստ՝ մարդկութեան համար, քանի որ դրանք սրբազնագոյն էին, մեծ մասամբ՝ հազուագիւտ եւ անգնահատելի:

Հայ գաղթականների անձնազոհութեան, մտաւորականութեան ջանքերի շնորհիւ, այնուամենայնիւ, Արեւմտեան Հայաստանի տարածքում գտնուող ձեռագրերի մի մասը փրկուել է ոչնչացումից: Այդպիսք, ինչպէս նաեւ հայկական այլ ձեռագրեր պահւում են Երեւանի Մաշտոցի անուան Մատենադարանում, Էջմիածնի եւ Մեծի Տանն Կիլիկիոյ կաթողիկոսարաններում, Երուսաղէմի եւ Կ.Պոլսի հայոց պատրիարքարաններում, Վենետիկի եւ Վիէննայի Մխիթարեանների մատենադարաններում, աշխարհի խոշորոգոյն գրադարաններում եւ թանգարաններում:

Թէեւ ոչնչացուած ձեռագիր մատեանների թուի մասին կան որոշ տուեալներ (Վասպուրականում` շուրջ 3000, Տարօնում` շուրջ 2000, Կեսարիայում եւ շրջակայքում` 700, Անկարայում եւ շրջակայքում` աւելի քան 300, Արմաշում` շուրջ 250, Սեբաստիայում եւ շրջակայքում` շուրջ 170 եւ այլն), այնուամենայնիւ եղեռնի ժամանակ թուրքերի կողմից ոչնչացուած հայկական հոգեւոր մշակոյթի այդ յուշարձանների ճշգրիտ թուաքանակը անյայտ է, որովհետեւ XIX դ. սկզբին դեռեւս չկար հայկական բոլոր ձեռագրերի համահաւաք ցուցակը, որի հետ համեմատուէր ոչնչացումից փրկուածների թիւը:

Սակայն նախորդ ժամանակաշրջանին վերաբերող տուեալները թոյլ են տալիս հաստատել, որ Թուրքիայի տարածքում ոչնչացուել է աւելի քան 20 հազար հայկական ձեռագիր եւ հին տպագիր գիրք:

7) Արուեստի այլ գործեր եւ սրբազան պատկերներ – հին եւ միջնադարեան ժամանակներից պահպանուած եւ ժողովրդական ու աւանդական մեծ համբաւ ձեռք բերած նկարներ, որմնանկարներ, պատկերաքանդակներ, խաչքարեր, տապանաքարեր, վիմական արձանագրութիւններ եւ այլն:

8) Վանական եւ եկեղեցական կալուածներ – այդ թւում նաեւ՝ վարժարաններ, իջեւաններ, տներ, խանութներ, այգիներ, պարտէզներ, անտառներ, ջրաղացներ, որոնք իբրեւ հասոյթ ծառայում էին վանքերին, վանականներին եւ եկեղեցական հաստատութիւններին: Ըստ Գ. Մեսրոպի, եթէ ժամանակին իւրաքանչիւր վանք եւ եկեղեցի 10-20 մասունք ունենար «Հայոց կորսնցուցած թանկագին մասունքներուն թիւը երեսուն հազարը կ’անցնի» [13]:

Դեռեւս, 1915թ. Փետրուարի 14-ին Թուրքիայի Ներքին գործերի  նախարար Թալեաթին ուղղուած ծածկագիր հեռագրում Օսմանեան խորհրդարանի անդամ Ա. Վռամեանն ու Օննիկ Դերձակեանն առաջարկում էին գտնել ու հետ վերադարձնել միայն 1914-1915 թթ. թալանուած եկեղեցիների ու վանքերի գոյքը: Սակայն հեռագիրը մնում է անպատասխան [14]:

Մշակութային կորուստը, դուրս գալով ազգային սահմաններից, ունի նաեւ միջազգային նկարագիր: Այն իրապէս անփոխարինելի կորուստ է միջազգային չափանիշներով եւ մարդկային բովանդակ քաղաքակրթութեան առումով: Թուրքը, բռնագրաւելով հայ դարաւոր մշակոյթի գանձերը, դրանք չպահեց, այլ «ականահարեց, քանդեց, այրեց, փճացուց» [15]:

Գ.Մեսրոպի հաւաստմամբ` «Թուրք բարբարոսը եթէ միայն հայ վանքերէն ու եկեղեցիներէն հաւաքէր բազմադարեան նկարները, հնութիւնները, մասունքները, գեղարուեստական առարկաները, յիշատակարանները, գերեզմանաքարերը, գրչագիրները, հին գորգերը, հնակերտ գործուածքները, գոհարազարդ, գոհարակուռ առարկաները եւ բոլորը ծախէր քաղաքակիրթ պետութեան մը, եթէ ինք չէր ուզեր կամ չէր համարձակեր պահել զանոնք, մեծարժէք թանգարան մը պահպանած պիտի ըլլար մարդկային քաղաքակրթութեան համար» [16]:

Կորստի մեծութիւնն այնքան ահաւոր է, որ չափազանց դժուար է որոշել եկեղեցական ու վանական հաստատութիւնների մշակութային եւ արուեստի գանձերի նիւթական ամբողջական արժէքը եւ դրանց համապատասխան հաշիւները:

Ըստ Լեւոն Վարդանի՝ մեր ընդհանուր կորուստը կը կազմի աստղաբաշխական այնպիսի մի գումար, որ ընկալելու համար «անզօր պիտի մնայ ուղեղը պատմութեան…» [17]: 1919թ. կատարուած հաշուարկների համաձայն՝ թուրքերի կողմից 1915-1918թթ. ընթացքում հայերին հասցուած նիւթական ընդհանուր վնասը կազմել է 19 միլիարդ ֆրանկ [18]:

Հ. Ղազարեանի մօտաւոր հաշուարկների համաձայն՝ Արեւմտեան Հայաստանի եւ Փոքր Ասիայի միւս վայրերի մէջ գտնուած հայ վանական ու եկեղեցական շէնքերի կամ համալիրների շարժական եւ անշարժ կալուածքների, դրանց մէջ հաւաքուած ոսկեայ, արծաթեայ, պղնձեայ ապրանքների եւ առարկաների, ձեռագրերի, արուեստի զանազան գործերի եւ զանազան հնութիւնների մօտաւոր արժէքն իր ժամանակաշրջանում  կազմել է նուազագոյնը 1.000.000.000 (1 միլիարդ) դոլար: Իսկ հայերի նիւթական ընդհանուր կորուստը անշուշտ իր ժամանակաշրջանում գնահատւում էր 5.000.000.000 (5 միլիարդ) ոսկի դոլարով [19]: Ըստ Երուանդ Խաթանասեանի հաղորդումների՝ կորուստը գնահատւում է շուրջ 3 միլիարդ 750 միլիոն դոլար [20]:

Սակայն, հայկական յուշարձանների ոգեղէն արժէքների մեծ մասի կողոպուտը հնարաւոր չէ փոխարինել ոչ դոլարներով եւ ոչ էլ ձուլակտոր ոսկու հազարաւոր կիլոգրամներով:

Եթէ մարդկութեան եւ մտաւորականութեան կորուստը կարելի է ժամանակի ընթացքում մասամբ դարմանել, իսկ յամառ աշխատանքով վերականգնել նաեւ կորսուած հարստութիւնները, ապա վայրագութիւնների եւ կողոպուտի հետեւանքով մեզ պատճառած քաղաքակրթական կորուստն անկարելի է ո՛չ կշռել, ո՛չ փոխանակել եւ ո՛չ էլ վերականգնել: Դրանք անսրբագրելի են եւ անվերադարձ:

Այդուհանդերձ, կարծում ենք, որ ժամանակն է լուրջ հաշուեկշիռ կատարելու ազգային եւ մշակութային անվերադարձ մեր կորուստների` վանքերի, եկեղեցիների, մատուռների, գրադարանների, վարժարանների, դպրեվանքերի, ձեռագիր մատեանների, տպագիր գրքերի, ոսկերչական եւ արծաթագործական աշխատանքների, մետաղագործական կամ պղնձագործական տնային ու կենցաղային առարկաների, եկեղեցական սպասքների եւ սրբազան այլ առարկաների, գորգերի, ասեղնագործական իրերի, հնութիւնների, հնախօսական կառոյցների, քանդակների, խաչքարերի, տապանաքարերի, արձանների, վիմագիր արձանագրութիւնների, նկարների, որմնանկարների եւ այլնի, որոնց քանակը եւ պատմական ու մշակութային արժէքը դժուար, գրեթէ անկարելի է ճշգրտօրէն հաշվարկել: Սակայն ակնյայտ է, որ դրանց փոխհատուցման իրաւական հիմքերն այսօր առկայ են:

Աշոտ Երկաթ թագաւորի խաչ (924-929), Անի

1918թ. Նոյեմբերի 4-ին, երբ Թուրքիան պարտութիւն կրեց պատերազմում եւ երիտթուրքական կառավարութեան անդամները փախան երկրից, Օսմանեան կայսրութեան խորհրդարանն այդ փաստաթուղթը ճանաչեց ոչ սահմանադրական եւ իրավական առումով անվաւեր:

Իսկ սա նշանակում է, որ դեռեւս Առաջին աշխարհամարտի տարիներից Թուրքիան  պատասխանատուութիւն է վերցրել իր ոճիրների եւ կողոպուտների համար, եւ վաղ թէ ուշ նա պարտաւոր է այն հատուցել: Դա նշանակում է, նաեւ, որ հայը շարունակելու է մնալ պահանջատէր:

————————————————————————————–

[1] Ըստ Կ. Պոլսի հայոց պատրիարքարանի դիւանական աղբիւրների Մեծ Եղեռնից առաջ Օսմանեան Թուրքիայում գործում էր 2538 հայ առաքելական եկեղեցի:
[2] Զաւէն Արքեպս., «Պատրիարքական Յուշերս. վաւերագիրներ եւ վկայութիւններ», ԳահիրԷ, 1947, էջ 317-322:
[3] «Հայերի ցեղասպանութիւնը Օսմանեան կայսրութիւնում»: Փաստաթղթերի եւ նիւթերի ժողովածու, Երեւան, 1991, էջ 562:
[4] Հայկազն Գ. Ղազարեան, «Ցեղասպան թուրքը», Պէյրութ, 1968,
[5] Եու. Բարսեղով,  «Հայերի  ցեղասպանութեան  համար  նիւթական պատասխանատուութիւնը», Երեւան, 1999, էջ 6:
[6] Զաւէն Արքեպս., «Պատրիարքական Յուշերս. վաւերագիրներ եւ վկայութիւններ», էջ 317-322:
[7] Գ. Ահարոնեան, «1915-1965, Յուշամատեան Մեծ Եղեռնի», Պէյրութ, 1965, էջ 50
[8] Եու. Բարսեղով, «Հայերի ցեղասպանութեան համար նիւթական պատասխանատուութիւնը», էջ 6:
[9] Պատմա–Բանասիրական Հանդէս , 1965, թիւ 1, էջ 99-100:
[10] Օրմանեան Մ., «Հայոց եկեղեցին», Կ.Պոլիս, 1913, էջ 259-269:
[11] Հ. Տ. Ծ. վրդ. Եարտըմեան, «Հայաստանի վանքերուն եւ եկեղեցիներուն մշակութային կորուստը 1894-1896 եւ 1915-1925 տարիներուն», Վենետիկ – Ս. Ղազար, 2001, էջ 69:
[12] Գէորգ Մեսրոպ, «Թուրքիոյ Հայոց Կորուստները», էջ 809:
[13] Գէորգ Մեսրոպ, «Թուրքիոյ Հայոց Կորուստները», էջ 808:
[14] «Հայրենիք», Պոստոն, 1924թ. Ապրիլ, թիւ 6, էջ 98-101:
[15] Հ .Տ. Ծ. վրդ. Եարտըմեան, «Հայաստանի վանքերուն եւ եկեղեցիներուն մշակութային կորուստը 1894-1896 եւ 1915-1925 տարիներուն», էջ 100:
[16] Գէորգ Մեսրոպ, «Թուրքիոյ Հայոց Կորուստները», էջ 811:
[17] Լեւոն Վարդան,«Հայկական Տասնհինգը եւ Հայերու Լքեալ Գոյքերը», Պէյրութ, 1970, էջ 321-322:
[18] ՀԱԱ, ֆ. 200, ց. 1, գ. 35, թ. 150:
[19] Հայկազն Գ. Ղազարեան, «Ցեղասպան թուրքը», էջ 212 եւ 217:
[20] Եր. Խաթանասեան, «Հայոց թիւը», Պոստըն, 1965, էջ22-23:

http://www.ramgavar.org/index.php?option=com_content&view=article&id=330%3Apokh-hatoutsman-iravakan-himkerue-by-avetis-harutyunyan&catid=56%3Aramgavar-mamoul&Itemid=27&lang=am