Վերժինե Սվազլյան. Հայոց Ցեղասպանություն. Ականատես-վերապրողների վկայություններ, 12 (12)

12 (12)

ՀՐԱՆՏ ՀՈՎՀԱՆՆԵՍԻ ԳԱՍՊԱՐՅԱՆԻ ՊԱՏՄԱԾԸ

ԾՆՎ. 1908 թ.

ՄՈՒՇ

 

 

Երկու տարեկան էի, որ Մուշից Խնուս գնացինք։ 1914 թվի ջարդի ժամանակ առաջին դասարան էի։

Արդեն 1914 թ. իմ հեր գնացեր էր ռայոններ ցորեն հավաքելու, որովհետև ինքը հացթուխ էր։ Երբ հերս գյուղերից եկավ հելե ձիուց չէր իջել, երկու զաբթիա եկան ըսին. – Հովհաննես, հոքմաթ քեզի կանչում է։

Խեղճ հերս հաց էլ չկերավ։ Տարան, էլ ետ չեկավ։ Մենք գացինք հարցնելու, թե ինչու՞ բռնել եք։ Իմացանք, որ էդ օրը երեսունմեկ նշանավոր մարդկանց բռնել են, բոլորին տարել են բանտը։ Դրանց անուններն էին՝ Անտոնյանց Մուշեղ, Թերզի (դերձակ) Օհաննես, իմ հեր՝ Փռնչի (փռապան) Հովհաննես (Կակաչ կըսեին), Ալթը Փարմաղ (վեց մատով), վերջապես երեսունմեկի անունը չեմ կարող հիշել, բայց մեզի մոտիկ մարդիկ էին։

Էն մյուս օր, առավոտ էլանք բանտ գնացինք, որ հաց տանենք, ասկյարները չեն թողնում մոտենանք։ Էդ բերդը ժայռերի վրա էր։ Հերս վանդակների մեջ նստած էր, ըսավ. – Գոնե մի տղիս համբուրեմ, – գացի՝ համբուրեց։ Էդ բանտի մեջ բռնվածները չոր խոտերի վրա նստած էին։ Բոչկան ալ մեջտեղն էր, որ կեղտոտեն։ Հերս հանեց մի մեջիդե տվավ ինձի։ Ադի երկար ժամանակ մնաց իմ քեսիկի մեջ։ Էն մյուս օրը բոլորին աքսոր հանեցին։

Արազը մեր քաղաքի մոտի Բինգյոլ սարերից էր սկիզբ առնում։ Հորեղբորս երկու տղերքը՝ Միհրան և Խաչիկ, Մուշից եկել էին մեր տունը էդ օրը։ Էլանք որ հաց տանենք՝ ես, մերս, քուրս, ախպերտիքս, հորեղբորս երկու տղերքը, մեկը տարավ բողչեն։ Էդ շան որդի ժանդարմեքը բողչեն գցին գետնին, քացով տվին, սկսին խփել ջարդել հորեղբորս տղին։ Մենք լացով-կոծով էկանք տուն։ Մեկ էլ մի սպիտակ ձիու վրա մեր մուխտարը, որ կաշխատեր թուրքերի մոտ, էն էլ գնաց, էն էլ խորտկվավ։ Էդ երեսունմեկ հոգուն տանում, իջեցնում են Մուրադ գետի ափը, քարերը կապում են վզներից, գնդակահարում են, գցում գետը։ Մեկը հրաշքով պրծել էր՝ էկել էր, պատմեց, բայց նրան էլ կախեցին։

Էդ ամբողջ մեծ մարդկանց տարան-սպանին, մնացինք ճիժ-միժ, քաչալ-թոփալ։

Ասկյարները էկան, ըսին. – Ելե՛ք, ձեր դռները փակեք, կառավարությունը ձեզի նոր քաղաք՝ Վերանշահ է ղրկում, գյավուր ռուսը գալիս է։

Վերցրինք մի կով, մի խուրջին ալյուր, մերս մի քեսիկ ոսկի մտցրեց ալյուրի տոպրակի մեջ, մի քանի ոսկի կարեց մեր խրխաներուն մեջ, քրոջս թումբանի մեջ։

Թուրք ասկյարները էկան գոռում-գոչյունով. – Դե, ելեք։

Մեզանից առաջ տարել էին կողքի գյուղը՝ բոլորին կոտորել էին։

Մեզի հավաքին, տարին Սողոյենց դաշտը, ոնց որ նախիրը հավաքում տանում ես արածացնելու։ Երեսուն-քառասուն ասկյարով իջացրին Խնուսա կարմունջը, հանեցին դեպի Բինգյոլա սարերը։

1915 թվի հունիս ամիսն էր, երբ մեզի տարան կոտորելու։ Քրդերը էկան մանգաղներով՝ հնձելուց էին գալիս։ Մեզի չեչենները կտանեին, Բինգյոլա սարի լանջերն էր՝ ծաղիկ ծառաստան։ Շան որդի չեչենները բերին մեզի մի ձորի մեջ, արդեն արևը մայր էր մտնում, ասին. – Էստեղ կմնա՛ք։ Առավոտ կելնեք կերթաք Վերանշահ քաղաք։

Երբ մութն ընկավ, գոռում-գոչումն սկսվավ։ Էդ շան որդի զաբիթները սիրուն հարս ու աղջիկ ինչքան կար, ղայիշը գցում էին վիզը, տանում էին։ Մերը որ գոռում էր, խանչալը կոխում էին փորը՝ ձենը կտրվում էր, սսկվում։

Հելե արև չէր ծագե, առավոտ ժամը վեցը կար, հանին մեզի, գոռում-գոչումով առաջ գացինք։ Տեսա մի քահանա, ուռած։ Ծառերի մեջ կոտորված մեռելները գետնին փռված։ Տեսանք հեռվում սպիտակ բաներ։ Դու մի ըսեր՝ քրդերն են։ Կառավարությունը ղրկել է դրանց, որ մեզ ջարդեն, թալանեն։ Մեկ ա՝ ո՛չ դատ կա, ո՛չ դատաստան։

Քույրս էշի վրա նստած էր, առաջից էր գնում։ Զաբիթը կրակեց, նշան տվեց։ Քրդերը ընկան մեզ վրա։ Էդ տեսարանը մինչև հիմա չի թողնում, որ քնեմ։ Էս որ հիվանդացել եմ, էդ տեսարան իմ աչքի դեմն է գալիս։ Հորեղբորս երկու տղաներին թև-թևի տվին, կապեցին, տարան իջեցրին ձորը։ Սաղ-սալամաթ եկել էին Մուշից մեր տունը՝ Խնուս՝ հյուր. խեղճ Միհրանին ու Խաչիկին սպանեցին։ Ձորի մեջ դիակները թափված, արյունը՝ կերթա։ Մի տասնհինգ տարեկան տղա ձեռքը կտրել էին, թափել. արյունը կերթար, ինքը «մամա ջան, մամա ջան» կըսեր, լաց էր լինում։ Ասկյարը խանչալ կոխեց փորը՝ սպանեց, որ ձենը կտրի։ Էն մատաղ տղի մերը թույն խմեց։ Իմ մերն էլ ուզեց թույն խմել, ես թափեցի։

Էլանք Մուրադ գետի ափը։ Մի հատ տանձի՝ քարջինի ծառ կար, երեսուն-քառասուն քոռ ու թոփալ, վիրավոր, ոնց որ ոչխարներ, նստանք գետի ափ։ Մեկ էլ քրդերն էկան, մանգաղներն ուսերին։ Քրդերն ընկել են թալան-թուլանի ետև։ Թալլեցին։ Բռնում, բացում են երեխանց բալուլները, ասում են՝ էս տղա՞ ա։ Տեսան փուփուլը։ Մանգաղ գցին վզներին, էդ երեխեքը մորթված հավի պես թփրտացին արյունի մեջ։ Էդ չեմ մոռնա մինչև հիմա։ Մեկն էլ իմ գլխին խփեց։ Ինձի կոխին կնկտոց փեշերի տակ։

Քրդերը թալլեցին, էլան ջայնմվան, գացին։ Մեկ էլ տեսա սարի ծերին մի տկլոր աղջիկ ոռսող գալիս ա. – Մամա՜, – ըսի, – քույրս՝ Աղավնին։

Ախպերս վազեց գնաց օգնելու, բերդանկի գյուլլեն ընկնում է ախպորս սիրտը և քրոջս ոտքը։ Ախպերս տեղնուտեղը ընկավ մեռավ։

Քրդերը տկլորացրել էին քրոջս, ով գիտի ինչ էին արել։ Մերս քամեց քրոջս արնոտ թումբանը, լվաց Մուրադ գետի ջրի մեջ։ Իր վրայի շորերը հանեց, հագցրեց վախից դողդողացող քրոջս։

Մեկ էլ քրդերի միջից մեզի ծանոթ մի քիրվա կար, անոր անունը Մահմեդ աղա էր։ Ապրում էր Բինգյոլի դոշի գյուղը։ Էդի Ռուսաստանից ցորեն էր բերում հորս համար։ Էդի մավզերներ ու մոսիններ, հրացաններ էր կոխում ցորենի մեջ ու ծախում հայերին։ Կառավարությունն իմացավ, դրան կախաղան պիտի հանեին, դրա կնիկն էկավ, ընկավ հորս ոտքեր՝ Մահմեդին պիտի կախեն։ Հերս էլավ իր բարեկամ հյուքմաթ ղայմաղամին մոտը։ Ան ըսավ՝ արդեն որոշված է, պիտի կախենք, բայց թե կարող ես՝ մի հատ ուրիշ քյուրդ բեր, դրան կախենք։ Էդենց էլ արել էր հերս։ Էդ դրա լավություն էլավ մեր դեմ։

Մեկ էլ տեսնամ՝ էդ մեր Մահմեդ քիրվայի տղան էկել է էդ կողմը, մեզի տեսավ։ Մերս չորս լեզու գիտեր։ Մերս մոտեցավ, խոսաց ընդրա հետ։ Էդ Ահմեդ քիրվայի տղան իբր մեզ տանում է մորթի ու մեր շորերը տա իր երեխեքին, մեզի տարավ իրենց տուն։ Էդ քրդի կնիկ ըսավ. – Քոռանա՜մ, էդ ի՜նչ հալի եք։

Էդ ջարդի ժամանակ իմ ախպեր Անդրանիկ սաղ-սալամաթ էկեր էր էդ քիրվայի տունը, ճիշտ է, շատ կորուստ ունեցանք, բայց Անդրանիկ ողջ էր, ուրախացանք։

Իրիկունը քիրվեն էկավ, ըսավ. – Ես ձեզի չեմ կարող պահել, զաբիթներ կուգան, կտեսնան։ – Դիմացը անտառ կար, մեզի տարավ անտառ, ըսավ՝ ցերեկը էստեղ կմնաք, գիշերը՝ մեր տունը։ Էդ քիրվան մի հատ կտրտուկ վերմակ տվեց մեզի, օձի բերան տաս՝ օձը կմեռնի։ Մերս քրոջս ոտը եզան լեզու էր կապում, էդենց լավացավ։

Քիրվան գիշերները մեզի տանում էր իր տուն, ուտացնում, խմացնում, քնացնում։ Մի օր էլ քյուրդը մեր անունները փոխեց, քրդու անուն դրեց, որ չիմանան։ Իմ անուն դրին Ադրաման, քրոջս՝ Գուլե, մորս՝ Ասյա, ախպորս՝ Հայդո, որ գոռում էինք, կյամ էինք քշում։ Ոնց էղավ՝ ես ու մերս փախանք անտառ։ Քուրս ու ախպերս կյամ էին քշում։ Բռնեցին անոնց, տարան։ Մերս սկսեց ողբալ. Գուլեին ու Հայդոյին տարան։ Ութ-տասը հոգի հավաքում էին ու տանում։

Էդ քիրվայի տանը զուգարան չկար, տան ետև էրթում էինք։ Էլա որ չիշիկ անեմ, տեսա քույրս, ախպերս եկան։ Հինգ տեղով քրոջս էին խփել, ախպորս էլ աղիքները դուրս էին պրծել։ Գացինք մտանք անտառ։ Մերս եզան լեզվով էդ վերքերը սաղցուց։ Մեկ էլ իմ գլուխ քոր էկավ, քորեցի, տեսնամ երկու որդ ձեռքիս մեջ։ Դու մի ասա՝ իմ գլուխ որ քյուրդ խփել էր, վերք էր բացվել ու ես չեմ իմացել, մնացել, թարախոտվել, որդնոտվել էր։ Ոչխարների ոտները որ որդնում են, էդոնց մատների արանքը շիբ են քսում։ Մերս առավ շիբ քսեց իմ գլուխ։ Յոթ-ութ որդ թափան վերքիցս։

Քիրվան մի օր ըսավ մորս. – Տղիդ, աղջկադ տանենք Խնուս որբանոց։

Մամաս ըսավ. – Չէ՛։

Մի օր թուրքերն եկան ինձ ու մորս գցեցին ձիու առաջ։ Ախպերս ու քուրս մնացին էնտեղ։ Մեզի տարան Խնուս։ Խնուսա ժամը բանտ են արել, մեզ կոխին մեջը։ Մտանք ժամը ի՞նչ տեսնենք, մի ահռելի տեսարան։ Սովից մի տասը հոգի մեռել, ուռել են։ Զուգարան չկա՝ կեղտոտել են, հիվանդացել։ Մի քանիսը՝ հոգի են տալիս։ Ինչ անենք։ Եկեղեցուն կից դպրոց կար։ Մերս եկեղեցու պատուհանից ուզեց դուրս գալ՝ չստացվեց։ Մերս սկսեց լաց ըլել, ըսավ. – Լաո՜, երանի մենք էլ սպանվեինք էն անտառի ծաղիկների մեջ, մեր լեշեր գելեր ուտեին։

Էդ մեր Խնուսա Ս. Սարգիս եկեղեցին ձորի բերնին էր շինած։ Ձորի յանը մի փոքր պատուհան կար։ Մերս էլավ էդ սաղ մնացած կնկտոց շալերը վեց-յոթ մետրանոց պարան ոլորեց, ինձ մեշոկի մեջ կախում էին, որ գնամ հաց բերեմ։ Ոնց որ մեր Երևանի Ձորագեղից շուկա գնամ, դե մեր գյուղն է, ես լավ գիտեմ։ Վեց-յոթ բուխանկա առնում-տանում էի, կապում էին հացեր, վեր էին քաշում, հետո ինձի էին քաշում։ Մեկ շաբաթ էդենց ապրեցինք։ Մեկ շաբաթից հետո դռան առաջ պահակ կանգնած զաբթին տեսավ, որ ինձ պարանով իջեցնում են, եկավ ծեծեց ինձի, հելե իմ կողեր կցավին մինչ հիմի։ Երեք օր մնացինք։ Էկան դռները բացին վեց-յոթ ասկյարով, որ տանեն սպանեն մեզի։ Մեզի տանում էին քաղաքի ոլոր-մոլոր ճամփաներով։ Թուրքեր խշտիկներով մեզի կտանին։ Վաթսուն-յոթանասուն հոգի ենք։ Եկեղեցուց էլ տասը-տասներկու հոգի հանեցին։ Բոլորիս կտանին սպանեն։ Մերս ինձ ասաց. – Լաո՜, փախի՛, գնա՛ Անարենց տունը։

Ես մորիցս ձեռք չեմ քաշում։ Մեկ էլ խառնվան իրար։ Մերս բռնեց իմ ձեռքը, փախանք Մահմեդ աղի տունը։ Մերս ասաց. – Ամա՜ն, քույրի՛կ, մենք փախել ենք։ Աստվա՜ծ սիրես, մեզ տերություն արա։

Էդ կնիկ մեզ մտցրեց գոմը։ Եկան երկու ասկյար ըսին. – Երկու հոգի փախան, ձեր տու՞ն մտան։

Էդ կնիկ էկավ մեզ ըսավ. – Չէ՛ որ չէ՛, չե՛մ կարող ձեզ պահել։

Մերս տվեց ոսկե ականջի օղերը, ըսավ. – Տար տուր դրանց։

Կնիկը տարավ, տվեց։ Էդ շները գացին։

Ես երկու մորքուր ունեի։ Մեկին բոստանչի թուրք Հասո կար, յոթանասուն տարեկան էր, քսան տարեկան հայ աղջիկ զոռով տարել էր. էդ աղջիկ էլ իմ մի մորքուրն էր։ Մեկ էլ Հասոն էկավ, չարշաֆ բերեց։ Մեզի տարավ աթարի ամրոցը։ Մերս մի ոսկի տվեց Հասոյին։ Հասոն գնաց մեր գյուղ, ըսեց. – Հովհաննեսի կինն ու տղին ես պահում եմ։

Գիշերով մեզի դրին եզների վրա։ Տարան քրոջս ու ախպորս հանդիպանք էնտեղ։ Էդի հրաշք էր։

Մնացինք։ Դրանից հետո Մահմեդ աղա քյուրդը ըսավ. – Բաջի՜, էլ ես չեմ կարող քեզ պահել։

Էդ ժամանակ մենք Բինգյոլն էինք։ Էլանք իրանք ցորեն բերին, մեզ էլ հետը, էկանք։ Իմ մեր վերցրեց մեզ, մտանք մի ախոռ։ Տեսանք ախոռի պուճախը ձիու թրիք կար, բուղը էլնում էր։ Ծակեցինք թրիքը, մտանք մեջը։ Մեր Խնուսա ցուրտը Սիբիրի նման է։ Մենք էդտեղ մնացինք։ Մերս գնում է ցորեն մաղելու։ Ցորեն էր բերում։ Աղանձ ենք անում, ուտում։

Մեկ էլ մի թուրք էկավ, մեզի տեսավ թրիքի մեջ մտած, քանի որ թրիքը տաք էր։ Խղճաց մեզի։ Հաց բերեց։ Կրակ վառեց։ Մարդ ու կնիկ էին, ըսին. – Գյունահ դըր լար (մեղք են)։

Անոնց մեջ էլ լավերը կային։

Մեկ էլ էդ թուրքը էկավ ըսավ. – Բաջի՜, գաթա կարա՞ս թխել։

Մերս ըսեց. – Էդի իմ փեշակն ի։ Մարդս հացթուխ էր։

Թուրքը ալյուր բերեց։ Թոնդիր վառեց։ Մերս գաթա սարքեց։ Մի քանի հատ տվեց մեզի։

Ժամանակ անց թուրքը սանկեն կապեց, իրանք փախան։ Քանի որ՝ գյավուր գելիոր (անհավատը /ռուսը/ գալիս է)։ Բանալին տվեց մորս։

Մերս մտածեց՝ հանկարծ համիդիե զորքը կուգա, մեզ կտեսնի։ Էլանք իրար ձեռք բռնինք, իջանք ձոր։ Էդտեղ զինանոց կար, թուրքեր պայթեցրին, որ ռուսների ձեռք չընկնի։ Մենք սոված ենք։ Իմ մեր գաթա էր պահել։ Էլավ թուրքի մոր չարշաֆ գցեց իր գլխին, էդ մեզ օգնած թուրքն էլ հրացանով՝ գնացին։ Մեկ էլ ետ եկավ էդ թուրքը՝ իմ մոր չարշաֆը իր ձեռին։

Մենք ըսինք. – Մեր մոր սպանի՞ր։

– Ի՞նչ սպանել։ Ռուսն է եկել։

Էդի 1914 թ. դեկտեմբերի վերջն էր, երկու օրից Նոր տարի էր։ Իմ մեր, որ գնում է էդ թուրքի հետ, կլսի մի տղա կասի. – Արմենակ, արի էս յան։

Իմ մեր կըսի. – Ես ձեր քաքն ուտեմ, դուք հա՞յ եք։

– Մենք հայ ենք, ռսի հետ ենք։

Մերս կմնա էնտեղ։

Մենք էլանք, էկանք մորս գտանք։ Գտանք մի հարուստ մարդու տուն։ Բերին լցրին ուտելիք, հագնելիք։ Ձիան նալ ու մեխ ենք կրում։ Սկսինք լավ ապրել։ Դուրս էկան հայ կանայք, տղամարդիկ՝ թաք ու բիր։ Սկսան քոչարի պարել։ Նոր տարի ա իբր։ Կնիկները գժված երգում են՝

Ու՞ր է իմ մարդ,

Ու՞ր է իմ ախպեր,

Ու՞ր են երեխեք։

Մնացինք մի ամիս։ Հետո էլանք, լցվեցինք ֆուրգոնները, գնացինք դեպի Ալաշկերտ՝ ռուսական սահման էկանք։ Ալաշկերտ մեծ որբանոց կար։ Ես ու իմ ախպեր մտանք որբանոց։ Մերս էղավ ճաշ էփող։ Էդտեղ չորս հարյուր որբ կար։ Քույրս հիվանդանոցը կաշխատեր։ Սիրահարվավ հեքիմ Սիմոնի տղի հետ, ամուսնացավ։

Մի տարի հետո ռուսը ետ գնաց։ Մենք նորից ցիրուցան էղանք։ Մենք անցանք Մասիսի յանից, եկանք, Սմբատ զորավարը մեզի բերեց։ Ճամփին գնացինք Ջուլֆայով, Գորիսով, Նախիջևանով, էկանք հասանք Երևան՝ Կոնդ։

Ես ինչ որ տեսել եմ, էն իմ տեսածը պատմեցի ձեզ։ Ամբողջ աչքիս դեմն է իմ տեսածը։ Խնուսից ոչ մի բան չենք բերել։ Միայն ջաններս ենք ազատել։

Մեր գերդաստանը հարյուր քառասուն երեք հոգի էին. մի քուր, մի ախպեր, մերս ու ես փրկվանք։

Էդ Առաջին համաշխարհային պատերազմն էր։ Ես մասնակցել եմ Երկրորդ համաշխարհային պատերազմին։ Փոթիում կռվելու ժամանակ գերի եմ ընկել։ Գերմանիա են ինձ տարել։ Ուզեցան Ամերիկա ինձ տանել, բայց հինգ երեխա ու կինս գիտեի, ինձ են սպասում։ Բայց հաղթանակից հետո ինձ ուղիղ քշեցին Սիբիր։ Ինը տարի Սիբիր աքսորված մնացի։ 1954 թվին ազատեցին, բայց Երևան իրավունք չտվին ապրեմ։ Ղափանի մոլիբդենի հանքերում եմ աշխատել։ Մոնտաժնիկ եմ աշխատել, գործարան եմ կառուցել, 1962 թվին եկա Երևան ու ինձ արդարացրին։

http://ermeni.hayem.org/turkce/vkayutyun.php?tp=ea&lng=arm&nmb=12

Շարունակելի

Կարդացեք յուրաքանչյուր շաբաթ և կիրակի օրերին: