11 (11)
ԱՐՇԱԿ ՍՏԵՓԱՆՅԱՆԻ ՊԱՏՄԱԾԸ
ԾՆՎ. 1908 Թ.
ՄՈՒՇ
Ես ծնվել եմ հյուրիեթի տարին։ Հայրս հովիվ էր։ Ոչխարը կուշտ ուտելուց և խմելուց հետո պառկում էր ավազի վրա, որ կաթը առատ լինի։ Կեսօրին գալիս էին բերվորները, կթում էին նրանց ու կաթը տանում։
Օրերից մի օր ցերեկով հանկարծ արևը խավարեց։ Հայրս ու ես Մուրադ գետի ափին էինք։ Ոչխարը խրտնած վեր թռավ, շները ոռնացին։ Ես գետի ափին «Հե՜յ, հե՜յ» էի բղավում։ Հայրս ինձ տարավ հնձվորների մոտ։ Մեկը ասում է՝ կարկուտ կգա, երկրաշարժ կլինի։ Մյուսը՝ թե՝ բան չկա, վախենալու չէ։ Արևը կրկին շողաց։ Բայց այդ օրերին 1914 թ. սկսվեց աշխարհացունց պատերազմը, որը սարսափելի հետևանքներ բերեց իր հետ։ Այդ ժամանակ թուրքական կառավարությունը սկսեց խրախուսել թալանը, կողոպուտը, հայերի կոտորածները։ Վախեցած մարդիկ չէին կարողանում տներից դուրս գալ, ցորենը քաղել, տուն բերել։ Սկսվեց թշնամություն հայերի դեմ։ Թուրքերը հարձակվում էին հայերի օջախների վրա, թալանում էին, թալանը միմյանց ձեռքից խլում և իրար հետ կռվում ու իրար փոր էին թափում։
Այդ օրերին, մի օր ուշ երեկոյան հոտը իր նստատեղումն էր, հայրս գնաց սև ոչխարի կաթը կթելու։ Բերեց կաթը, ինձ խմացրեց ու քնացրեց։ Հանկարծ մեր հոտի շները վեր թռան ու առաջ վազեցին։ Հայրս ձայն տվեց. – Ովքե՞ր եք։
– Քիրվաներ ենք, – հայրս շներին զսպեց։
Ձիավորները մոտեցան, բայց չբարևեցին։
Հայրս բարևեց ու ասաց. – Այս գիշերով ու՞ր եք գնում, իջեք խորոված անեմ, հյուրասիրեմ։
Ձիավորները իջան։ Հայրս մտավ հոտի մեջ, որ ոչխար ընտրի։ Ձիավորներից մեկը հրացանը պատրաստեց, որ խփի։ Ընկերը ասաց. – Սպասի՛ր, խորովածը կուտենք, հետո՝ կսպանենք։
Ես քնածս տեղից լսեցի, բայց չշարժվեցի։ Մեկ էլ զգացի՝ մեկը նստեց իմ պառկած տեղի վրա։ Ես շարժվեցի ու սկսեցի լաց լինել, կանչեցի հորս։ Հայրս եկավ։ Ես դողում էի։ Քյուրդը ասեց. – Գյորնափշտիկ է կարծես՝ վախեցա։ Էս լամուկի վիզը չկտրե՞մ։
– Չէ՜, – ասաց հայրս, – սա իմ սիրած զավակն է, մի՜ սպանե։
Մյուս քյուրդը ասեց. – Այ քիրվա, դու հովիվ ես, հայրս էլ հովիվ է։
– Ո՞վ է հայրդ։
– Թեմուրը։
– Ես ու հայրդ՝ Թեմուրը, քիրվա ենք։ Քիրվաները իրար կսպանե՞ն։
– Եթե նեղը ընկնեն՝ կսպանեն։ Մեր Նադո բեկը ասում է, որ դու սուտ հովիվ ես, բայց ֆեդայի ես։ Մեզ ղրկել է, որ գլուխդ կտրենք, տանենք, – քյուրդը հետո շարունակեց, – ա՜յ քիրվա, շուտ հավաքվի՛, ելի՛ր գնա, քանի ողջ ես։
– Աստված մեծ է, դուռը հազար, – ասեց հայրս ու ինձ վերցնելով՝ հեռացավ։
Այդ օրվանից մենք կորցրինք մեր ոչխարները։
Եկավ աշուն։ Բոշաներ էին եկել՝ մաղ ծախելու։ Եկել էին նաև հարկահավաքները՝ թաջիները, ցորենը թաջում էին, այսինքն՝ նշան էին անում, որ չխախտվի։
Ես էդ պահին ձմերուկ ուզեցի, մայրս ցորենի շեղջի մոտից անցնելով ինձ ձմերուկ բերեց, որ ուտեմ։ Թաջիները տեսան, որ շեղջի կողքից խախտված է։ Սկսեցին պոռալ, կանչել։ Եվ որպես պատիժ՝ հորս ստիպում են մի պարկ ցորենը ուսին դրած տանի մինչև Բուլանըխ։
Եկավ ձմեռը։ Գյուղի մեծերը մտածում էին՝ ոնց պիտի ազատվեն այդ վիճակից։
Եկավ 1915 թվի գարունը, արյունոտ գարունը։ Այդ ժամանակ գյուղ էր վերադարձել Ջան-ֆիդա Նադոն։ Նա սարից իջել էր գյուղ։ Գյուղացիները, ինչպես ասի, վախենում էին սայլով գնալ դաշտ՝ ցորենը բերելու։ Ջան-ֆիդա Նադոն հրացանով ուղեկցում է գյուղացիներին, որ իրենք գնան դաշտից ցորենը բերեն։ Մեկ էլ քյուրդերը հարձակվում են նրանց վրա։ Ջան-ֆիդա Նադոն, որ տեսնում է սրանց, սկսում է կրակել նրանց վրա ու հրամայում է գյուղացիներին. – Կռվե՛ք բահերով, գերանդիներով։
Սայլվորը ասում է. – Ջան-ֆիդա Նադո, քեզ մատնել են, արի սայլի մեջ մտի, առվույտի մեջ թաքնվիր։
Ֆիդա Նադոն թաքնվում է։
Ձիավորները մոտենում են ու հարցնում. – Ու՞ր է ֆիդա Նադոն։
– Գնաց դեպի գետը, – ասում է սայլվորը։
Սրանք կրակի են տալիս սայլը։ Ֆիդա Նադոն կաքավի պես դուրս է թռնում սայլի միջից և սկսում է կռվել։ Քրդերը կրակում, սպանում են Ջան-ֆիդա Նադոյին։ Նադոյի որդիներին պահում է Խաթուն Մարեն։ Այդ ժամանակ կոտորածը հասել էր մեր գյուղերին, կոտորում էին բոլորին՝ ծերերին, երեխաներին, ովքեր իրենց ձեռքն էին ընկնում։ Մի օր ապրիլին հանկարծ գյուղը խուժեցին թուրք զինվորներ, քրդեր։ Քյուրդ Նադոն քոլոզը գլխին առաջ եկավ դեպի ֆեդայի Նադոյի տունը։ Հրացանը քաշեց, որ ներս մտնի։ Մեր ֆեդայի Նադոյի Խաթուն Մարեն բեկի ոտքերը ընկավ. – Նադո՜ բեկ, խնայի՛ր իմ թոռներին, նրանց հորը սպանեցին արդեն…
Բեկը ծիծաղեց քահ-քահ, ու քոլոզը վար ընկավ։ Մեծ Մարեն, որ հավատում էր ամեն խոսքին, ներս է մտնում, ասում. – Զավակնե՛րս, զենքերը տվե՛ք բեկին։ – Մարեն Գեղամին ու Արմենին առաջը գցած՝ հրացանները բերեց։ Բեկը Արմենին տան շեմի վրա կրակում է, հետո՝ Գեղամին։
Հայրս լսում է այս իրողությունը, սարսափած տուն մտավ։ Հայրս ինձ ու մեծ եղբորս տարավ գետը անցկացրեց։ Տարավ դիմացի գյուղը մի մարագ, որը գետնին հավասար էր ու մարդաբոյ խոտով ծածկված։ Հայրս մեզ թողեց էնտեղ։ Էդ մարագի մեջ կային թաքնված շատ կանայք ու երեխաներ։ Մարագի փոքր անցքից լույս էր թափանցում։ Թե ինչքան էնտեղ մնացինք, ես չգիտեմ, միայն հիշում եմ, որ երբ երեխաները լաց էին լինում, վախեցած մայրերը սաստում էին։
Մի օր մարագի տանիքի վրա ոտնաձայն լսվեց։ Ներս խուժեց թուրք ասկյարների խուժանը, որոնք սկսեցին ապտակել կանանց ու երեխաներին։ Քաշում էին կանանց ականջօղերը, արյունլվա էին անում։ Մի հաղթանդամ կին գրտնակով խփում էր, մի ուրիշ կին կճուճը խփեց թուրքի գլխին, կճուճը կոտրվեց։ Կանայք մեզ իրենց փեշերի տակ թաքցրած տարան մարագից դուրս։ Մենք փորսող գյուղից դուրս եկանք։ Մեր շորերը հանեցինք, կապեցինք մեր գլխին։
Մեզ բռնեցին։ Եղբորս ապտակեցին։ Մեր գլխին կապած շորերը խլեցին, իրար մեջ բաժանեցին։ Մեր ձեռքերը կապեցին, մեջքով դեպի գետը կանգնեցրին, որ կրակեն ու ջուրը գցեն։ Հանկարծ քրդերը իրար մեջ խոսեցին։ Եղբայրս հասկանում էր քրդերեն, ասեց. – Աշո՜տ, մի՛ վախենա, ասում են՝ ափսոս է իրենց գնդակը։
Եղբորս գնդակով խփեցին, նա գետը ընկավ։ Ինձ ջուրը գցեցին։ Ես պղտոր ջրի մեջ տեսա եղբորս գլուխը։ Մի կերպ մազերից բռնեցի։ Ջուրը մեզ տանում էր։ Թուրքերը տեսան, որ մենք չենք մեռած, սկսեցին կրակել։ Փոխանակ երեք փամփուշտ վատնեն, ավելի շատ վատնեցին։ Գետը մեզ տարավ։ Հասանք մյուս ափը։ Մենք կանգնեցինք ավազի վրա։ Եղբայրս և իր ընկերները ուրախ էին, որ ողջ ենք։ Եղբայրս և իր ընկերը ինձ ավազի մեջ թաղեցին, իրենք էլ ավազի մեջ թաղվեցին ու քնեցինք։ Եղբայրս ականջ էր դնում, հանկարծ լսեց հայերի ձայն, կանչեց. – Հե՜յ, հե՜յ, հասե՛ք։
Բայց նրանք վախից հեռացան։
Եղբայրս նորից բղավեց. – Հայե՜ր ենք։
Նրանք եկան, մոտեցան մեզ, տեսան մերկ ենք, իրենց շորերից հանեցին, մենք հագանք։ Դրանք մեր գյուղի տղաներն էին, պատմեցին, որ մարագի մեջ մնացած կիներին ու երեխաներին այրել են։
Ուշ երեկո էր, հասանք մեր գյուղը։ Տեսանք՝ մեր Ջեյրան և Խնձոր կովերի նորածին հորթերը սատկել էին։ Մնացինք մինչև ուշ երեկո։ Մեր ընտանիքը, որ մեծ էր՝ երեք քույր, չորս անչափահաս եղբայրներ, խառնվեց քոչին։ Ճամփին ես հոգնում էի, եղբայրս ինձ շալակում էր մեկ-մեկ։ Մեզ հասցրին Մուրադ գետը։ Մեզ բաժանեցին տների վրա։ Առավոտ կանուխ մենք ճանապարհ ընկանք Մուրադ գետի ափով։ Երեկոյան կողմ հասանք մի տեղ։ Քոչվորները տեսան սպիտակ վրաններ, մարդիկ ուրախացան, որ ռուսների վրաններ են։ Երբ վրաններին հասանք, տեսանք, որ թուրք ասկյարների վրաններ են։ Նրանք դուրս թռան չադըրներից, հարձակվեցին մեզ վրա, տղամարդկանց վիրավորեցին։ Մի թուրք մորս արյունախառն լաչակը քաշեց, մեզ քշեցին ձորը, կապեցին մեր թևերը։ Ես մորս փեշը բաց չէի թողնում։ Լուսնյակը դուրս եկավ, նորից ամպի տակ մտավ։ Այդպես մութին գնացինք։ Մի քանի հայ կարողացան մոտենալ տղամարդկանց, նրանց ձեռքերի կապերը ատամներով կտրեցին, ազատեցին։ Դրանց մեջ էր նաև իմ արյունլվա հայրը։ Նրանք չորսով հարձակվեցին ասկյարների վրա, նրանց հրացանները խլեցին, նրանց ֆորմաները հանեցին, իրենք հագան։ Թուրք ասկյարների ձեռք-ոտքը կապեցին։ Հասանք վարարած Մուրադ գետին։ Ժողովուրդը շվարած էր, թե ինչպե՞ս պիտի անցնի գետը։ Տղամարդիկ կարող էին լողալով անցնել գետը, բայց իրենց քոչն ու ընտանիքը չէին կարող թողնել։ Մի երիտասարդ շորերը հանեց, իր կնոջն ու երեխային գրկեց, ջուրը մտավ։ Անողոք գետը նրանց քշեց ու տարավ։ Մինչև մարդիկ նետվեցին գետը՝ փրկելու, միայն իրեն ու երեխային փրկեցին։ Մեր «թուրք» դարձած չորս տղամարդիկ ոչխարներ բերին, մորթեցին, տիկ սարքեցին, ուռի ճյուղերով միացրին, լաստ շինեցին, մեզ անցկացրին գետը։ Մայրս մեր ուտելիքի պաշարի վերջին փշրանքները հանեց, բաժանեց ըստ տարիքի, ասեց. – Գնացե՛ք, էնտեղ մանանա կա, հացի վրա քսեք կերեք։
Մենք գնացինք կերանք։ Ծառից ճյուղ էինք պոկում, թուր ու հրացան սարքում, խաղում էինք։ Հանկարծ լսեցինք մորս ձայնը. – Երեխանե՜ր, փախե՛ք, մտե՛ք խոտերի մեջ. թուրքերը գալիս են։
Մենք տեսանք, որ մի խումբ հեծյալներ գալիս են՝ հրացանները վեր բռնած։ Նրանք զարմացան, թե ոնց ենք մենք գետը անցել։ Նրանցից մեկը հրացանը վեր բռնած մտավ գետը։ Գետը տարավ նրան։ Մեր «թուրքացած» չորս զինվորները մեզ ասացին. – Փախե՛ք։
Նրանք մեր քոչի ետևից զինված գալիս էին։ Մենք սոված-ծարավ քայլում էինք։ Մեկ էլ տեսանք, թուրք զինվորների մի խումբ է գալիս դեմից։ Մեր չորս զինված «թուրք» զինվորները, հորս ղեկավարությամբ, առաջ անցան։ Ձիավորները այնքան ճարպիկ էին, որ ձիու տակը մտած էին քշում։ Սրանք բեղ-մորուք չունեին։ Շեկ էին, սիրուն։ Սրանք ծիծաղում էին։ Ինչ-որ բաներ էին ասում, մենք չէինք հասկանում։ Նրանք հասան մեր չորս «թուրք» զինվորներին, ձեռքերը կապեցին ու հեռու տարին։ Մենք սարսափեցինք։
Մեկը ասաց Արտեմին. – Հարցրու՝ ովքե՞ր են։
Սրանք Արտեմին տեսան՝ բեղերը երկար, քոլոզը գլխին, սկսեցին քահ-քահ ծիծաղել։ Զինվորներից մեկը հարցնում է՝ ցույց տալով չորսին, որոնց ձեռքերը կապել էին. թե՝ они армяне? (սրանք հա՞յ են)։
Մեր շշմած ռուսագետը՝ Արտեմը, գլուխը բացասական է շարժում։ Զինվորները կասկածում են, որ մենք հայ քոչվորներ ենք։ Արտեմը տեսնելով, որ զինվորներից երկուսը վազում են դեպի մեր «թուրք» չորս ասկյարների կողմը, որ բռնեն նրանց՝ ուշացումով ասում է . – Հա՜յ ենք, հա՜յ ենք։
Բայց երբ տեսանք, որ չորսին կապեցին, մենք խառնվեցինք իրար։ Դու մի ասա, սրանք գերմանացի են։ Քանի որ Գերմանիան թուրքի կողմն էր։ Մենք չէինք կասկածում գերմանացիների վրա։ Այդ պահին մեր եկած ճանապարհով ամպ բարձրացավ, գալիս էին ձիավորներ։ Ռուս զինվորները այդ որ տեսան՝ ուռա՜, ուռա՜ ասելով՝ նրանց վրա հարձակվեցին։ Մեր չորսն էլ նրանց միացան։ Սկսվեց կռիվը։ Արտեմը ընկավ։ Մենք՝ վա՜յ գոռացինք։ Թուրքերը գոռում էին։ Հանկարծ ետևից ռուս զինվորների եկած ճանապարհով եկան ռուսական այլ զորքեր, թուրքերին սկսեցին ջարդել։ Մնացածն էլ փախավ։ Ռուսները մեզ տարան իրանց վրանները, իրենց պայոկը տվին մեզ։ Նրանք մեզ ճամփու դրին դեպի արևելք։
Մենք գաղթում էինք։ Մի օր Մեծ Ղարաքիլիսայի (Կիրովական, այժմ՝ Վանաձոր) միջով էինք անցնում, մեզ մնացել էր մի նիհար կով։ Հայրս այլևս չկար, զոհվել էր։ Մայրս, մեզ հավաքած, Ղարաքիլիսայի փոքրիկ ու նեղ փողոցով տանում էր, մենք գնում էինք մեր կովի ետևից։ Տեսանք մի խանութ, մեջը կողովով լիքը կաղին։ Ես ու եղբայրս կանգ առանք ու նայում ենք։ Մայրս եկավ, մեզ հասավ, ասաց. – Ինչու՞ եք կանգնել։
Խանութպանը ասում է. – Ա՛ռ, տու՜ր, երեխաներդ ուտեն։ Ոսկի չունես, տու՜ր կովը ինձ, կաղին առ՝ տար։
Մայրս գնաց կովի վրայի բարձածները վար իջեցրեց, կովը տվեց խանութպանին։ Նա մորս գոգնոցով մեկ կաղին տվեց։ Սկսեցինք ագահորեն ուտել։ Գնացինք մի բարի մարդու տուն։ Կաղինը ջարդում ուտում էինք։ Տանտերը մի հոյակապ մարդ էր ու գնալ-գալով ասում էր. – Շուտով ամեն ինչ լա՜վ կլինի։
Առավոտյան մայրս մեզ տարավ կայարան, որ գնանք Ռուսաստան։ Այդ պահին եկան մեզ հրելով իջացրին։ Նորից գաղթի ճամփան բռնեցինք։
Հասանք Դիլիջանի պավառոտները։ Մայրս վերջին փշրանքները մեզ տվեց՝ կերանք։ Մտածում էինք՝ ի՞նչ անել, ու՞ր գնանք։ Այդ ժամանակ նոյեմբեր ամիսն էր արդեն, Կարմիր բանակի զորքը հասավ Հայաստան։ Մենք խառնվանք զինվորներին և քոչվորներին՝ ուրախացանք։ Իմ մանկությունից մեր հարազատները՝ հորեղբայրներս, նրանց հարազատները, ընկերներս այլևս չկային։
Հետագայում ես կարողացա ավարտել մանկավարժական ուսումնարանը, աշխատել դպրոցում։ Ուշ աշնանը ես տեսնում էի, որ աշակերտները անձրևից թրջված շորերով գալիս էին, դասի նստում, ես մտահոգված ասում էի. – Երեխանե՜ր, դասի մի՛ եկեք այդպիսի եղանակին։
Մտածեցի՝ Բայանդուր գյուղից կամուրջ կառուցել։ Եվ կառուցել տվեցի։
1934 թ. ընդունվեցի Երևանի պետական համալսարանի իրավաբանական ֆակուլտետը։ Փոխադրվեցի երրորդ կուրս, ինձ կանչեցին դեկանատ։ Հետո՝ Կենտկոմ։ Մեկը դուրս եկավ, թե՝ ինձ Արթիկում դատավոր են նշանակել։ Ես էլ մտա։ Ինձ էլ Արթիկում դատախազ նշանակեցին։ Եկա տուն, մորս ասի. – Ինձ դատախազ են նշանակել։
Մերս ասաց. – Տղա՜ս, ինչ աշխատես, ուրիշի մեղուի վրա ոտք չկոխես։
http://ermeni.hayem.org/turkce/vkayutyun.php?tp=ea&lng=arm&nmb=11
Շարունակելի
Կարդացեք յուրաքանչյուր շաբաթ և կիրակի օրերին:
Leave a Reply