Վերժինե Սվազլյան. Հայոց Ցեղասպանություն. Ականատես-վերապրողների վկայություններ, 2 (2)

2 (2)

ԽԱՉԻԿ ԳՐԻԳՈՐԻ ԽԱՉԱՏՐՅԱՆԻ

ՊԱՏՄԱԾԸ
ԾՆՎ. 1900 Թ.,

ՍԱՍՈՒՆ,

ՇԵՆԻԿ Գ.*)

Մեր գյուղը շատ գեղեցիկ էր։ Պտղատու ծառեր շատ ունեինք։ Ամենահարթավայրը մեր գյուղն էր։ Մյուս գյուղերը ձորի վրա էին։ Մեր գյուղի տները միհարկանի քարաշեն էին։ Տան մեջ կար թունդիր, մարագ։ Ամառվա գիշերներին պառկում էինք կտուրին, հողե տանիք էր։ Բուխարիկ ունեինք, էդտեղից լույս կուգար։ Վառելու համար անտառից փայտ էինք բերում, իսկ անասնաթրիքը կլցնեինք արտեր, որ պարարտացվի հողը։ Գիտություն չկար, կույր երկիր էր։ Մեր գոմերի տաքությունից մենք էլ էինք տաքանում։ Մեր յորղան-դոշակը բրդից էր։ Հողը սեփական էր. ինչ կուզես՝ ցանիր, բայց պետությանը հարկ պիտի տայիր։ Բերքի յոթը չափը կուտար քեզի, մեկը՝ պետությանը։ Ունեինք երկու գետ, մեկը՝ Մուրադ գետն էր. էդ շատ սարսափելի գետ էր, մեկ էլ՝ Մեղրագետը։

Մենք երկու տուն էինք, բոլորս քսաներկու անձ։ Մեր ընտանիքը յոթ անձ էինք, իսկ հորեղբորս ընտանիքը՝ տասնհինգ անձ։ Բոլորս իրար հետ ապրում էինք հաշտ ու խաղաղ։ Մեր էրկիր տուն կար՝ վաթսուն անձ էր։ Հարս ու կեսուր իրար հետ հաշտ ապրում էին։ Մայրս հացը թխում էր, ճաշը եփում, ցախը բերում անտառից, ծխախոտը հավաքում։ Մեր բերքը հայրս շալակով տանում էր Մշո քաղաք, ծախում էր։

Մեր գյուղում դպրոց կար, աղջիկներ, տղաներ ջոկ-ջոկ էին սովորում չորս դասարաններում։ Սովորում էինք հայոց լեզու, թվաբանություն, պատմություն։ Թուրքերեն՝ չկար։ Ես մի քանի ամիս դպրոց գացի։ Հետո հերս ինձ հանեց, ասեց՝ կովերը արածացրու։ Դպրոցի մեջ գետինը խսիրի վրա ծալապատիկ կնստեինք, մինչև կեսօր գիրք, սաղմոս կկարդայինք, տետրակ չկար։ Գրատախտակի վրա կավիճով էինք գրում։ Չարություն անեինք, պատիժ կկանգնեինք մի ոտի վրա կամ ոստոտ փետով ծեծ կքաշեր վարժապետը՝ շաբաթով կկապտեր։ Գարեգին երեցը մեզի դաս կուտար։ Վանքերի մոտ կար գիշերօթիկ. երբ երեխան որբ էր մնում, տանում էին Ս. Հովհաննեսի վանք կամ Ս. Կարապետի վանք։ Մեր եկեղեցին կար խորան, սուրբ գրքեր դրուկ, տիրացուներով կարգ կկատարեին։ Ժողովուրդը կանգնած լսում էր։ Տոն օրերին գնում էինք եկեղեցի։ Աստուծո ստեղծած մարդն ես՝ հավատում ես, «փա՜ռք, տեր Աստված, առողջ, անփորձանք պահես մեզ» ասում էինք։ Ձմռանը Քրիստոսի ծնունդն էին տոնում, գարնանը՝ Քրիստոսի խաչելությունը, սոխի կճեպով հավկիթ էին կարմրցնում։

Եկեղեցին քանի անգամ շինել էին, թուրքերը վառել էին։ Մի փայտաշեն եկեղեցի ունեինք։ Էնտեղ հարսանիք, կնունք էին անում։ Հարսանիքները շատ ուրախ էին անցնում։

Մեր խմելու ջուրը կժերով բերում էին աղբյուրից։ Մի հատ էլ առու կար՝ լողանալու և լվացքի համար։

1914 թ. սկսեցին տղամարդկանց տասնութ տարեկանից զինվորական ծառայության տանել։ Դրա համար էլ տղա որ ծնվեր, ծխական տերտերի մոտ գրել էին տալիս՝ աղջիկ, որ բանակ չտանեն։

Արհեստները մեզ մոտ քիչ էին։ Ոչխարի բուրդը կմանեին, կիները կգործեին։ Բամբակը ճախարակով մանում էին, հետո ջուլհակը գործում էր։ Մի դարբին կար, խոփ էր զոդում։

Մեր գյուղում թուրք չկար. կառավարության ներկայացուցիչը կուգար ժանդարմայով իր հախը կառներ, պետության կտաներ։ Թուրք-քյուրդ գործ չունեին մեզի հետ։ Հողի տերը պետությունն էր։

Մեր շրջապատում շատ քրդական գյուղեր կային։ Մինչև տեղահանությունը մենք քրդի լեզուն չգիտեինք։ Մեր գյուղում երեք հայտնի ֆեդայիներ կային՝ Զալո, Մանուկ, Ղազար։ Նրանք ուխտյալ զինվորներ էին, իրենց ազգի համար զոհվող մարդիկ էին, մոսին հրացան, մաուզեր, հեռադիտակ ունեին, հատուկ ֆորմա ունեին։ Որտեղ որ պետք ըլեր՝ կկանչեին ֆեդայիներին։ Ժողովուրդը կսիրեր, կհարգեր նրանց։ Էդ իրեքն էլ մեզի ազգական էին։ Նրանցից մեկը 1907 թ. մատնությամբ սպանվեց։ Գյուղացի ժողովուրդը զենք չուներ։ Եթե մենք զենք ունենայինք, էդպես հեշտ կպարտվեի՞նք։

Տեղահանությունը եղավ առանց նախօրոք լուրի։ Արդեն Մշո դաշտի հայերին կոտորել էին, ու ֆեդայիներ, փախստականներ եկան հուլիս-օգոստոս ամիսներին, լուր տվին։ Եկան, մենք էդոնց բաժանեցինք ամեն տունի վրա։ Օրինակ՝ Տիգրանակերտից երկու մարդ մեր տան մեջ մնաց։ Մշո դաշտից էլ եկածները հատուկենտ մնացին, հետո բոլորը կոտորվան։

Մեր գյուղը մի ժամվա մեջ հավաքվանք։ Հայրս, մայրս ընտանիքով գնացին Անտոք, կռվանք, կոտորվանք։ Էն օրը որ կոտորվանք, առաջը ջուր էր, հետևը՝ սուր, գնացինք։ Մի ջուր կար, բոլորը թափվան ջրի մեջ։ Հայրս ինձ շալկեց, ես բռնեցի նրա վզից, ջուրն անցանք, բայց գետն ինչքան ժողովուրդ տարավ՝ էդ երկինքն իմացավ։ Անտոքից ես ու հայրս ողջ մնացինք։ Երեք ամիս հետո իմացանք՝ տատս, մայրս ուրիշ գյուղի անտառում են թաքնված, գնացինք գտանք։ Տատս մեռավ։ Երկու ախպերներս քեռուս հետ կռվի ժամանակ սպանվան։ Մնացինք ես ու հայրս։ Էկավ թուրքական զորքը՝ մոտ վաթսուն հազար։ Էկան շրջապատեցին գյուղը։ Մերոնք դիմադրեցին։ Երկու անգամ թուրքական բանակ լցվավ գյուղը։ Երկու անգամ էլ մեր ֆեդայիները և ովքեր որ զենք ունեին, ետ քշեցին։ Հավաքվել էին գյուղի կենտրոնը։ Երեք օր առաջ մեր ժողովուրդ քաշվել էր գյուղից։ Գնացել էր Անտոք։ Երեխաները կանանց հետ, ես էլ հետները գնացի։ Հուլիսի սկիզբը գնացինք Անտոք։ Ո՛չ հաց, ո՛չ ջուր, միայն անլի միսն էր, աղ էլ չկար։ Մոտ քառասունհինգ օր էնտեղ մնացինք։ Կռվողները՝ կռվան։ Թուրքական զորքը էկավ Անտոք։ Էդտեղ էլ կռվան։ Քառասունհինգ օր վերջը մեր հաց, մեր պաշար լրացավ։ Հաց չկար։ Մնաց փոխինդը։ Թուրքի զորք էկավ լցվավ։ Ձորեր երեխաների ջանդակներ լցվան։ Մայրեր չկարցան փախցնել։ Թուրքերն ու քյուրդերը կրակում էին։ Մեյ գնդակից տասը մարդ էր ընկնում։ Ով փախավ՝ պրծավ։ Հարսներին տարան։ Գետի ջուր էնքան մարդ տարավ։ Վերջում լեռից ժողովրդին թափում էին գետը, որ փամփուշտ չօգտագործեն։ Էդ հարձակումը տևեց մեկ օր, բայց սպանությունները տևեցին հինգ-վեց ամիս։ Թուրքերը անտառների մեջ ման էին գալիս, որտեղ հայ էին տեսնում՝ սպանում էին։ Մենք՝ ես ու հերս, մեր գյուղից փախանք, անտառներում սոված, ծարավ, ծառի կլեպ էինք ուտում, զոռ ու շառին յոլա էինք գնում։ Նոյեմբեր ամիսն էր, քամին տվել էր ծառի տերևները թափվան, հերս ասաց.

– Հե՜յ ծառ, քո տերևների տակ թաքնվում էինք, էն էլ հմա չկա։

Մեր գյուղի վերջին հավանոցը վառել էին։ Ցերեկը ելլեիր ջրի գնայիր, թուրքերը տեսնեին՝ կսպանեին։ Մինչև գիշեր պիտի ծարավ սպասեինք։ Մանր երեխեքին թափեցին ծառերի տակ, քանի լացի ձայն կուգար։ Ոչ մի երեխա չպահեցին։ Բոլորին թափեցին, որ թշնամին չլսի դրանց ձայն։ Տասնյոթ տարեկան եղբայրս էլ սպանվավ։ Հորեղբորս տղան էլ սպանվավ։

Դեկտեմբեր ամիս մնացինք քրդի գյուղը։ Մշակ էինք։ Էնտեղ հերս մահացավ։ Մայրս մի գյուղ էր, ես՝ մի ուրիշ գյուղ։ Հետո իրար գտանք։ Մերս ասաց. – Խաչի՜կ, գնա էդ մացառների մեջ նստի, ես կգամ։

Մորս հետ եկանք, հասանք Շենիկ գյուղի դեմ։ Նստանք։ Մթնեց։ Գիշեր էր։ Ու՞ր էրթանք։ Էլանք տեսանք ռուսական բանակ մեր առաջ եկավ։ Ռուսական բանակի հետ եկանք Մուշ։ Տկլոր ենք, ոտներս բոբիկ, ոտքերիցս արյունը կհոսեր։ Մեկ զինվոր հանեց իր շոր տվեց ինձ, որ հագնեմ։ Մի հաց կար սեղանին, հաց՝ չտվեց։ Միայն սուխարի տվեց, ասաց.

– Էս երեխեն էնքա՜ն սոված է մնացել, էնքա՜ն կանաչ է կերել, որ կուշտ ուտի՝ կմեռնի։ Քիչ-քիչ հաց տվեք, որ ուտի։

Մուշ երկու ամիս մնացինք։ Հետո ռուսական զորքի հետ եկանք Ալեքսանդրապոլ։ Էնտեղ երկու տարի որբանոց մնացի։ Մի անգամ մայրս եկավ, տեսա։ Էդ ժամանակ ինքը կապրեր Թալին։

Մեր որբանոցը փոխադրեցին Կարս։ Որբանոցի մեջ յոթանասունհինգ հոգի էինք։ Ամեն տարիքի երեխեք կային։ Ինչ կյանք որ արել եմ, որբանոցի կյանքն է եղել։ Լավ հագցնում էին, լավ-մաքուր տեղաշորում քնացնում էին, ճաշարան կար, լողարան կար, դպրոց կար։ Սովորեցի։ Գալիս էինք, իրիկվան ուտացնում էին, զբաղեցնում էին։ Մեր վերակացուն Շուշիից էր, ութսուն տարեկան մի կին էր, երկու տղա ուներ, մեկը բժիշկ էր, մյուսը՝ օֆիցեր ռուսական բանակում։

Թուրքը նորից եկավ Կարսը գրավեց։ Մեզ փոխադրեցին Ջալալօղլի։ Մեզ տարան Թիֆլիսի որբանոցը, արդեն 1918 թ. էր։ Հետո մորս հետ գնացի Ռուսաստան՝ Կրասնոդարի շրջան։ Մայրս ամուսնացավ։

1920 թ. ես ետ եկա Հայաստան՝ ճիշտ էս մեր Աշնակ գյուղը։ Արդեն սովետական կարգեր էին։ Սա թուրքի գյուղ էր։ Թուրքերը փախել էին։ Էստեղ երեսուներկու գյուղ թուրքի գյուղ կար։ Մենք էկանք, մտանք։ Մինչև Աշտարակ թուրքի գյուղեր էին՝ բացի Թալիշից։

Մենք էն հաշվով տեղավորվանք, իբր մեծ տերությունները պիտի լսեն մեր հարցը։ Իբր վեց ամսով պիտի մնայինք ու պիտի դառնայինք մեր էրկիր։ Մինչև աչքս կբացվի, ես մեր էրկիր կկարոտիմ. էրթայի մեր էրկիր, տեսնայի, հետո՝ աչքս փակեի։ Էրկրի կարոտ ուրի՜շ է։ Գիշեր-ցերեկ մտքիս մեջ է։

1924-ին ամուսնացա, ինը զավակ ունեցա։ Հիմա ես ամենափոքրի հետ եմ ապրում։

1935-55 թվականները շատ խեղճ էինք, կաշխատեինք կոլխոզի մեջ, աշխօրը շատ քիչ էր, դժվար կապրեինք։

Հետո Հայրենական պատերազմ եղավ։ Հինգ տարի մարդկային զոհեր տվինք։ 1942-1944 թվերին եղա Ղրիմի ճակատում։ Կռվել եմ, վիրավորվել։ 1942-ին տղայիս էլ տարան ճակատ։ Էն վեց տարի մնաց բանակում։ Ապրվանք։ Եղավ Հայաստան։ Շինեցինք, նորոգեցինք։

Հիմա հացը կա, տունը կա, աշխատանքը կա, լավ հագնված ենք, ալյուրը կա, մաքրություն կա, բժշկությունը կա, հարմարությունը կա։ Մեր անցած օրերի համեմատությամբ լավ ենք ապրում, փառք Աստծո։

Թուրքը մեզ կոտորեց, բայց իր հարցը լուծեց։ Մենք կոտորվանք։ Եթե ուժ ունես՝ հողի հարցը կլուծվի, թղթով, գրչով էրկիր հետ չեն տա։

* Այսուհետև ծննդավայրի «գյուղ» նշումը կհիշատակվի համառոտ՝ գ.:

http://ermeni.hayem.org/turkce/vkayutyun.php?tp=ea&lng=arm&nmb=2

Շարունակելի

Կարդացեք յուրաքանչյուր շաբաթ և կիրակի օրերին: