Թաներ Աքչամը որպես խորհրդավոր մի «բանկիր»

Լևենթ Յըլմազ

Պետք է որ 1991 թ. լիներ կամ էլ` 1992, բայց հաստատ` Բեյօղլուում (շրջան Ստամբուլում-Ակունքի խմբ.): Քյուչյուքփարմաքքափը փողոցում բացված «Հայալ» սրճարանից հետո Իմամ Ադնան փողոցում բացվեց «Կակտուսը»: Մեր առաջին ու միակ սրճարանն էր, և կարծում եմ, որ բոլորս` առանց բացառության, այնտեղ էին լինում: Այնտեղ էինք հանդիպում իրար: Այնտեղ էր մեր գլխավոր շտաբը: Լույսերը վառ էին եթե ոչ մինչև առավոտ, համենայն դեպս շատ երկար ժամանակ: «Կակտուսը» ականատես է դարձել նաև արտասովոր իրադարձությունների, ինչպես օրինակ` ճապոնական վիսկիի դեպքը. «Դու Վալենտինն ես, ես` Բալլենտինը» ռեպլիկը միշտ արտաբերվել է այդ փոքրիկ վայրում: Երբ ասվում էր, թե «Ստամբուլի համար օղու ժամանակն է», և կամաց-կամաց սկսում էինք խմել, զրույցն էլ սկսում էր հետզհետե տաքանալ: Զեքիյեն, Վահիթը և Էրթուղրուլը մտահոգությամբ հետևում էին թեթևակի տաքացած բանավեճի վերածվող խոսակցություններին, թե հանկարծ պատահար չլինի:

Պատահարը լրիվ այլ կերպ տեղի ունեցավ: Այն տարիներին էր, ամենայն հավանականությամբ` 1995 թ. առաջ: «Հին գրի և նոր օղու» վարպետ մեր պատմաբան ընկերը թարգմանություններ էր անում օսմաներենից: Երբեմն սեղանի մոտ նստած` ստուգում էր իր կողմից արված թարգմանությունները, «Լամում (օսմանյան այբուբենի 26-րդ տառը-Ակունքի խմբ.) շադդա (նշան արաբերենում և օսմաներենում, որը եթե դրվում է տառի վրա, վերջինս երկու անգամ է ընթերցվում-Ակունքի խմբ.) կա» ասելով` Լամարթինի պողոտայում գտնվող բար վազելուց առաջ իր պայուսակից հանում էր «Թերջյուման-ը ահվալ» օրաթերթի այդ օրվա համարը և աչք գցում լուրերին: Հենց մեր այդ ընկերը մի անգամ խոսք է բացում մի «բանկիրի» մասին: Մի քիչ խորհրդավոր այդ «բանկիրը», որի ինքնությունն անհայտ էր, և նույնիսկ հայտնի չէր` նա Թուրքիայում էր, թե ոչ, սկսել էր մեր ընկերոջը օսմաներենից թարգմանությունների, որոշ թարգմանություններ էլ` ստուգելու պատվերներ տալ: «Բանկիրը», իհարկե, բանկիր-մանկիր չէր. մեզ օղու համար գումար գտնելու հնարավորություն ընձեռող յուրաքանչյուր անձ բանկիր էր անշուշտ ինչ-որ իմաստով: Այդ բանկիրի փաստաթղթերը «Հայկական հարցի» վերաբերյալ էին, և մենք հասկացանք, որ այդ հարցում ՈՉ ՄԻ ԲԱՆ չգիտեինք: Նորից եմ գրում մեծատառերով` ՈՉ ՄԻ ԲԱՆ: Այդ ստուգված տեքստերի մի մասը, եթե չեմ սխալվում, օգտագործվել է «Միություն և առաջադիմություն կուսակցության դատավարությունը և Հայոց ցեղասպանությունը» դոկտորական թեզում, որը 1995 թ. ներկայացվել է Հաննովերի համալսարանի սոցիոլոգիայի բաժնին: Թեզը պաշտպանողն էլ եղել է Թաներ Աքչամը, այսինքն` մեր «բանկիրը»:

Մենք այդ թեզի մասին տեղեկացանք 1998 կամ 1999 թ.: Թեզը տպագրվեց «Մարդու իրավունքները և Հայկական հարցը» վերնագրով «Իմգե քիթաբեվի» հրատարակչատանը: Հիշում եմ` «Իմգե» հրատարակչության տեր Ռեֆիք Թաբաքչըի և խմբագիր Քուդրեթ Էմիրօղլուի խիզախության հանդեպ թե’ նախանձ և թե’ հիացմունք էի զգում: Ինչպե՞ս կարող էր նման մի գիրք հրատարակվել: Եվ իրապես էլ հնարավոր չէր: Այն տարիներին (կատակ բան չէ. խոսքը գնում է 10-12 տարի առաջվա մասին) նման գիրք տպագրելը շատ մեծ հանդգնություն էր: Նմանատիպ գրքեր էին կարողանում հրատարակել միայն «Բելգե» հրատարակչությունը և Ռագըփ Զարաքօլուն, և եթե չեմ սխալվում, նրանք անգամ այդ հարցում, այսինքն` «Հայկական հարցի» «ցեղասպանություն» լինելու հարցում այն ժամանակ չէին կարողանում թուրքերենով գրված որևէ գիրք հրատարակել:

Վերհիշում եմ այդ օրերը: Սեմիհ Սյոքմենի առանձնահատուկ հոգածությամբ, «Թոփլում վե բիլիմ» ամսագրի աջակցությամբ և Գյուլբենկյան հիմնադրամի պատվերով պատրաստված «Բացե’ք սոցիալական գիտությունները» զեկույցի թարգմանության շուրջ բանավեճեր էին ծավալվում: Դրանցից մեկն էլ «Թարիհ վաքֆըի»` («Պատմության հիմնադրամ») Էմինոնյուում (Ստամբուլի թաղամասերից մեկը-Ակունքի խմբ.) գտնվող շենքում էր: Հիշում եմ նաև, որ ժողովին նախորդած օրերին ընթերցել-ավարտել էի Թաներ Աքչամի գիրքը: Եվ անկեղծ ասած ես, ով փորձում էր պատմության գծով դոկտորական աշխատանք գրել, ինքս ինձնից ամաչել էի (միակ մխիթարանքս տարիներ անց ամերիկացի հրատարակիչ Ռիվա Հոչերմանի մոտ այդ գրքի մասին խոսելը եղավ): Ինչպես էր եղել, որ ես այդ թեմայով մինչ այժմ ՈՉ ՄԻ ԲԱՆ չէի իմացել: ՈՉ ՄԻ ԲԱՆ: Այո’, Կակտուս սրճարանում զրուցել էինք «բանկիրի» վավերագրերի շուրջ, բայց մեր խոսակցությունները «Թերևս որոշ բաներ եղել են» ոճով էին: Միայն այդքանը: Եվ դա անգամ չէր բավարարել Թուրքիայի Հանրապետության անցյալի վրա գցված այդ սեփ-սև տգիտության ծածկոցը պատռելու համար: Այո’, «պատահել էին որոշ բաներ», բայց «փոխադարձ էր, մարտ էր», «պատերազմ էր», «նրանք էլ էին իրենց տեղերը փոխել ու մեզ թիկունքից հարվածել», «հիմնական կոտորածն արել էին հրոսակախմբերը»… և նման այլ դատարկաբանություններ: Այո’, դրանք մեզ ներկայացված տարբերակներն էին: Եվ Աքչամի գիրքն ընթերցելիս այնպիսի մի ամոթ զգացի, որը երբեք չէի զգացել: Մենք  ՈՉ ՄԻ ԲԱՆ չգիտեինք, և թույլ էլ չէին տվել, որ իմանայինք: Երբ Գյուլբենկյան հիմնադրամի կողմից կազմակերպված ժողովում Թաներ Աքչամի գիրքը հանելով` փորձում էի որոշ բաներ ասել` «եթե ուզում ենք բացել սոցիալական գիտությունները, ապա միակ բանը, որ պետք է անենք, այս գիրքը կարդալն է» ոճով, կոկորդս սեղմվեց, և աչքերիցս արցունքներ հոսեցին: Չկարողացա խոսել:

Թաներ Աքչամը 1998 (կամ էլ 99) թվականին տպագրված իր այդ գիրքը եթե չհրատարակեր, այդ հարցի էությունը այդքան արագ ու հեշտ չէր բացահայտվի: 2004 թ. ջինն այլևս դուրս էր եկել շշից: Հալաչօղլուի, Բարդաքչըի և նրանց ախոռակիցների ամոթալի վարկածներն այլևս կարողանում էինք իրենց երեսովը տալ: Ջեմիլ Չիչեքը` մեջլիսի ամբիոնում, Քերինչսիզը և վերջինիս օգնականներն էլ` ժողովներում քափ ու քրտինք էին կտրում նյարդերից: Էրդալ Ինոնյուի վրա ձու էին նետում Ստամբուլի Բիլգի համալսարանում կայացած կոնֆերանսի դռնից: Հալիլ Բերքթային համարձակվեցին դուրս գցել համալսարանից, Հրանտ Դինքին, չնայած էքսպերտների զեկուցումներին, դատապարտեցին 301-րդ հոդվածով, դրանով էլ չբավարարվեցին` սպանեցին: Անընդմեջ դատական գործեր հարուցեցին նրա դեմ: Թիրախ դարձրեցին: Հայհոյեցին, բայց պատմությունը դա է, և պատմությունն ունի բնավորության մի կողմ. փաստերը, վաղ թե ուշ, բացահայտվում են: Այլևս ինչպես որ գիտենք Աքչամին, տեղյակ ենք նաև այդ թեմայով զբաղվող մյուսների մասին: Թարգմանվում են Դադրյանի գրքերը. որոշ երիտասարդ պատմաբաններ խիզախորեն հակվում են դեպի Ցեղասպանության թեման: Գիտակցեցինք, որ համայն աշխարհում այդ թեմայով գրված շատ գրքեր կան: Արդեն կարողանում ենք խոսել նրանց հետ, ովքեր ուզում են լսել (Հայոց ցեղասպանության մասին խոսք ասելու համար օսմաներեն իմանալու անհրաժեշտության մասին ասողներ էլ կան, ճիշտ այնպես, ինչպես հրեական ցեղասպանության մասին խոսելու համար` գերմաներեն կամ եբրայերեն իմանալու անհրաժեշտության): Կարողանում ենք ասել` դա ցեղասպանություն էր: Եթե մենք կարողանում ենք ասել, ապա դա որոշ չափով հնարավոր է դարձել նաև Թաներ Աքչամի շնորհիվ: «1915 թ. տեղի ունեցած դեպքերը ցեղասպանության հանցագործություն չէին կարող լինել, քանի որ ցեղասպանությունը հանցագործություն է որակվել 1948 թ.» ասողներին էլ Թաներ Աքչամի պատասխանը պատրաստ է` ապտակի նման. «Եթե դա ճիշտ լիներ, ապա 1939-45 թթ. գործված հրեական ցեղասպանությունը ևս չէր կարող ցեղասպանություն համարվել, իսկ մի՞թե դա հնարավոր է»: Ավելին` այդ հանցագործությունը սահմանած իրավաբան Ռաֆայել Լեմկինի գրածներին և ասածներին բոլորովին չե՞ն անսում մարդիկ: Սակայն այդքան խոսքի կարիք էլ չկա իրականում. ուսումնասիրություններ կան, ցանկացողները կարող են ընթերցել: Եթե մարդիկ ցանկանան լուրջ պատմական տեքստը ժխտողական և շինծու տեքստերի հետ համեմատել սովորել, ապա կարող են կարդալ Թաներ Աքչամի` Հալաչօղլուի գրքի վերաբերյալ «Բիրիքիմ» հանդեսում գրած հոդվածը: Քանզի Թուրքիայում մենք արդեն երկու ճամբար ունենք` իմացությունն ընտրողների և իմացությունը մերժողների: Գրեթե` բոլոր հարցերում:

Ասածս այն է, թե Թուրքիան և պատմագրությունը շատ բանով են պարտական Աքչամին, բայց դեռ երկար ճամփա ունենք անցնելու. դեռ նոր-նոր ենք գիտակցում, որ մեր անցյալը խնամքով զտվել է: Արդեն յոթ տարի է, ինչ այդ թեմաների մասին կարողանում ենք խոսել, ընդամենը յոթ տարի (և այդ ընթացքում Հրանտ Դինքը ստորաբար սպանվեց): Թաներ Աքչամի դիմապատկերը մյուսներից տարբեր եղավ` մի փոքր չոր, որովհետև նրա տոտեմը Սըրաթի կամուրջն է (ըստ իսլամի` դժոխքի վրա կառուցված նեղ ու դժվարանցանելի կամրջի անվանումը-Ակունքի խմբ.):

Լևենթ Յըլմազ

levent@ehess.fr

24.08.2011

Թարաֆ

http://www.taraf.com.tr