Հրանտ Դինք հիմնադրամի «Բանավոր պատմություն» ծրագրի շրջանակներում մեր Դերսիմ գնալուն մնացել էր մի քանի օր, երբ թաղամասում պատահաբար հանդիպում եմ մեր մի հարևանին: Դերսիմ գնալուս մասին հավանաբար մայրիկիցս էր լսել, ինձ տեսնելով` ասում է. «Ասում են՝ Թունջելի (Դերսիմ) ես գնում»: Իսկ դեմքի արտահայտությունից հասկանալի է դառնում հետևյալը. «Վա~յ, վա~յ, հավանաբար քո ցանկությամբ չես գնում, ստիպված ես»: Նայելով հագածս կիստաբատին՝ ասում է. «Այնտեղ այդպես չհագնես, հիմա այնտեղ քուրդ տղամարդիկ կան»: Ատամներս սեղմելով՝ խորը շունչ եմ քաշում, ուզում եմ ասել. «Է~հ, մուրաքու’յր ջան, ես Դերսիմ եմ գնում, ոչ թե Թունջելի», սակայն լռում եմ:
Քաղաք մտնելիս հանդիպում ենք զազաերեն մի ցուցատախտակի: Երբ պայուսակները հյուրանոցում թողնելով դուրս ենք գալիս՝ հանդիպում ենք ամբոխի: Իրար հետևից շարված են բազմաթիվ կազմակերպությունների և միությունների տաղավարներ: Մոտենում ենք Դերսիմի հայերի միության տաղավարին: Մեզ դիմավորում է մոտ 20 տարեկան մի մարդ, հետո իմանում ենք, որ նրա անունը Մեհմեդ Ալի է: Ասում եմ, որ ուզում եմ հանդիպել դերսիմցի հայերի հետ, նա մեզ ծանոթացնում է մեկի հետ` մտածելով, որ կարող է մեզ օգտակար լինել:
Մեհմեդ Ալին Դերսիմի մեր առաջին ընկերն է դառնում, իսկ տաղավարը՝ վայր, որտեղ հաճախ էինք այցելում:
Հաջորդ օրը ոգևորությամբ մեզ զանգահարում է՝ ասելով, որ գտել է ոմանց, ովքեր ցանկանում են մեզ օգնել: Մարդու անունը, որի հետ ծանոթանալու էինք, նույնպես Մեհմեդ է: Մոտ 30 տարեկան կլիներ: Ասում է, որ իրենց գյուղում տարեց հայ կին է ապրում, և որ կարող է մեզ տանել նրա մոտ: Պայմանավորված ժամին հանդիպում ենք և ճանապարհ ընկնում դեպի Մեծկերտի (Մազգիրթ) Գյոքթեփե գյուղ: Ճանապարհին մեր աչքին են զարնում հսկայական գրություններ ու դրոշներ` «Ինչ երջանիկ է նա, ով ասում է՝ թուրք եմ», «Հզոր ենք, քաջ ենք, պատրաստ ենք, կոմանդո (թուրքական զինված ուժերի ցամաքային զորաջոկատ-Ակունքի խմբ.)»: Ե’վ իրոնիկ, և’ սարսափեցնող ցուցադրություն…
Մորաքույր Ամանաթ
Հասնում ենք գյուղ: Հաճելի գյուղական տուն է, որի պատշգամբում երկու տարեց կին են նստած: Մորաքոջ անունը, որի հետ հանդիպելու ենք, Ամանաթ է: Սկզբից գլխի չենք ընկնում, որ կարող է այս կնոջ անունը գալիս է թուրքերեն էմանեթ (emanet) բառից, որը նշանակում է խնամք, գրավական: Ինչու՞ «էմանեթ», և ու՞մ խնամքին է հանձնվել Ամանաթ մորաքույրը: Իր պատմությունն այնքան էլ չի հիշում, սակայն իր պատմածներից եզրակացություն ենք անում. «Մեծ կոտորած է եղել, շատ վատ բաներ են տեղի ունեցել: Հորս այս գյուղում են թողել: Գյուղի աղան հորս տիրություն է արել: Նրան վատություն չեն արել, սակայն շատ են աշխատեցրել»: Ավելի շատ չենք ուզում ստիպել մորաքույր Ամանաթին:
Ամանաթ մորաքրոջ եղբորը` պարոն Սըթքըին տեսնելու համար բռնում ենք Մեծկերտի ճանապարհը: Նրա տանը մոտիկ մի պատի վրա գրություն կա. «Աշխարհը գեղեցկանում է կնոջ աշխատանքով»: Ի հակադրություն լեռների վրա մեր տեսած գրությունների` մեր հոգում թեթևություն ենք զգում: Սըթքը հորեղբայրը կեպիով, բեղերով, ծիծաղադեմ մի մարդ է: Այգու խնձորենին ցույց տալով` հրավիրում է նստել ծառի տակ: Սկսում ենք զրուցել: Քրոջ հետ գրեթե նույն բառերով է սկսում պատմությունը` 1915-ը: Երբեմն-երբեմն տարբեր աշուղներից տողեր է մեջբերում, հաճախ ժպտում: «Հայության» վերաբերյալ այն, ինչ հիշում է, իր մի քանի հայ բարեկամների անուններն են:
Հատկապես Դերսիմի կենտրոնում մեզ հետ զրուցած անձանց՝ իրենց հայկական ինքնության տեր կանգնելու ժամանակը համընկնում է Հրանտ Դինքի սպանության հետ: Բազմաթիվ դերսիմցիներ ասում էին. «Իմ մայրական կողմից տատիկը, պապիկը և հայրիկիս կողմից տատիկը հայ էին»: Սակայն հայտնի է, որ անցյալում Դերսիմում իրենց ինքնությամբ այնքան էլ հանգիստ կյանք չեն ունեցել: Նույնիսկ Ամանաթ մորաքրոջ անունը չի՞ ասում, որ նա «ուրիշ» է:
Զեյնեփ Էքիմ Էլբաշը
«Ակօս», թիվ 801
Նյութը ներկայացնում ենք մասնակի կրճատումներով:
Leave a Reply