Զարգացումներ Թուրքիայի ուծացած հայության շրջանում. Դիարբեքիր

Ռուբեն Մելքոնյան

Նախկինում հայահոծ Դիարբեքիր քաղաքն այսօր էլ բավական ուշագրավ տեղ ունի Թուրքիայում` էթնիկ ինքնության հարցի զարգացման համատեքստում: Ներկայում առավելապես քրդերով բնակեցված քաղաքում, որը ոչ պաշտոնապես համարվում է քրդական մայրաքաղաք, ըստ տարբեր աղբյուրների՝ բնակվում են բռնի իսլամացված հայության ուծացած սերունդներ: Դեռեւս 1894-96թթ. համիդյան կոտորածների ժամանակ Դիարբեքիրում բռնի կրոնափոխության են ենթարկվել շուրջ 25 հազար հայեր: Ճիշտ է, նրանց մի մասն ավելի ուշ վերադարձել է քրիստոնեության, սակայն որոշակի հատված շարունակել է ապրել մուսուլմանի քողի ներքո: 1915-ի Հայոց ցեղասպանության տարիներին եւս Դիարբեքիրում տեղի է ունեցել որոշ թվով հայերի բռնի կրոնափոխություն, որը հետագայում ավարտվել է քրդացմամբ: Տարբեր աղբյուրներում հանդիպում ենք փաստերի, որ այսօր էլ Դիարբեքիրում մուսուլման հասարակությունը հստակ տարբերակում է կրոնափոխված հայերի սերունդներին` նրանց համար կիրառելով «ֆիլա» (հայ) եզրը:

Վերջին ժամանակներս Թուրքիայում ընթացող էթնիկ ինքնության հետ կապված գործընթացները բավական ակտիվ դրսեւորվում են նաեւ Դիարբեքիրում: Հիշենք, որ Վանի Աղթամար կղզու Սուրբ Խաչ եկեղեցու վերաբացումից հետո հենց դիարբեքիրցի մի քանի ընտանիք ինքնաբացահայտվեցին` հայտարարելով, որ հայ են եւ ցանկություն հայտնեցին վերամկրտվել որպես հայ քրիստոնյաներ: Ներկայում էլ ընթանում են Դիարբեքիրում գտնվող Մերձավոր Արեւելքի ամենամեծ հայկական եկեղեցու` Սուրբ Կիրակոսի վերակառուցման աշխատանքները, որին բացահայտ աջակցում է Դիարբեքիրի քուրդ քաղաքապետը, որը հայտնի է հայերի մասին իր դրական հայտարարություններով: Այս ամենը որոշակի ազդակ է ծառայում, որպեսզի ընդդիմադիր քրդերով բնակեցված քաղաքում ապրող կրոնափոխված հայերի սերունդներն առավել հաճախ հայտարարեն իրենց մասին:

Մի քանի տարի առաջ Երեւանում Դիարբեքիրից գիտաժողովի մասնակցելու համար ժամանած քրդուհին մեզ հետ անձնական զրույցում խոստովանել էր իր հայկական ծագման մասին: Նրա պատմությունը, ինչպես ինքը փոխանցեց, տիպական է դիարբեքիրցի շատ կրոնափոխ հայերի ընտանիքների համար, որում համոզվեցինք հետագա ուսումնասիրությունների ժամանակ: Հայկական ծագումով քրդուհին մասնավորապես նշել էր. «Ես միշտ գիտեի, որ իմ հայրական պապը հայ է: Մենք բոլորս գիտեինք, սակայն չէինք խոսում: Նա, իհարկե, չէր կարող ապրել որպես հայ եւ ներկայանում էր որպես քուրդ: Ոչ մեկի հետ հայերեն չէր խոսում, բայց երբ իրեն հարց էինք ուղղում, երբեմն պատասխանը հայերեն էր տալիս»: Ուշագրավ է, որ պապն իր ընտանիքին մանրամասն պատմել է Հայոց ցեղասպանության մասին՝ պատգամելով. «Սա այնպիսի ցավ է, որ 100 տարի էլ անցնի` չի սպիանա»:

Վերջին շրջանում դիարբեքիրցի կրոնափոխ հայերը համարձակություն են ունենում նաեւ թուրքական մամուլում հայտարարել իրենց մասին եւ էթնիկ ինքնության շուրջ քննարկումներն ակտիվացնել նոր հարցադրումներով: Թուրքական հայտնի «Radikal» թերթում վերջերս տպագրվել էր դիարբեքիրցի մի ծպտյալ հայի պատմություն: Ներկայում Ստամբուլում բնակվող Մարի Էսքիջին պատմում է Դիարբեքիրում իրենց կենսակերպի առանձին կողմերի մասին. «Հաճախ հարկադրված ենք եղել մուսուլմանի պես ապրել: Մեզ պես հարյուրավոր հայ ընտանիքներ էլ ձեւացրել են, թե իբր մուսուլման են: Աղոթելու եւ խաչակնքվելու համար իջնում էինք տան նկուղը»: Նրա պատմածներից պարզ է դառնում, որ կրոնափոխ հայերը երբեմն պահպանել են նաեւ հայերեն լեզուն եւ իրար հետ շփվել մայրենիով: Այսօր կարող ենք հանդիպել բազմաթիվ փաստերի, վկայությունների, որոնք ապացուցում են, որ Հայոց ցեղասպանությունից հետո արդեն հանրապետական Թուրքիայում գոյատեւած հայության բեկորները նաեւ 20-րդ դարի կեսին են ենթարկվել բռնի կրոնափոխության:

Հետաքրքիր է նկատել, որ ավելի վաղ` 19-րդ դարի վերջին եւ 20-րդ դարի սկզբին կրոնափոխված հայերը խնդիրներ են ունեցել արդեն 1950-ականներին իսլամ ընդունած հայերի հետ, եւ եղել է փոխադարձ անվստահության մթնոլորտ: Այս ամենում կարեւոր դեր է խաղացել համատարած վախի մթնոլորտը Թուրքիայում, սակայն, ինչպես Մարի Էսքիջին է նկատում, տարբեր ժամանակաշրջաններում կրոնափոխված հայերի համար փոխադարձ անվստահության շարժառիթներից է եղել նաեւ հետեւյալ հարցադրումը. «Իսկ եթե իրոք մուսուլման է դարձե՞լ»: Էսքիջին փոխանցում է նաեւ, որ դիարբեքիրցի կրոնափոխ հայերը խնդիրներ են ունեցել նաեւ Ստամբուլի հայ համայնքի հետ. Մասնավորապես, տեղափոխվելով Ստամբուլ, նրանք որպես քուրդ են ընկալվել տեղի հայերի կողմից եւ անգամ չեն կարողացել իրենց երեխաներին կրթության տալ հայկական դպրոցներում:

Վերջին օրերին թուրքական հեղինակավոր “Hurriyet Daily News” անգլիալեզու օրաթերթում տպագրվեց հայազգի լրագրող Վերջիհան Զիֆլիօղլուի հետաքրքրաշարժ հոդվածը, որի «գլխավոր հերոսը» կրկին դիարբեքիրցի կրոնափոխ հայ է: Դիարբեքիրում բնակվող Գյաֆուր Թուրքալը թերթի հետ զրույցում բացահայտ հայտարարում է. «Ես սուննի մուսուլման եմ, բայց հայ եմ»: Գյաֆուրի հայրը եղել է հավատացյալ մուսուլման, անգամ գնացել է ուխտի Մեքքա, իսկ իր երեխաներին դաստիարակել է որպես սուննի մուսուլմաններ: Այս ամենով հանդերձ՝ տասնհինգ տարեկանում Գյաֆուրին հայտնել են, որ իրենք իրականում հայ են, իսկ իրենց ազգանունը Օհանյան է: Ինքնության երկվությունը, ինչպես միշտ է պատահում, բազմաթիվ հոգեբանական խնդիրներ եւ հարցականներ է առաջացրել Գյաֆուրի մեջ, եւ այսօր նա եկել է հետեւյալ հանգուցալուծման. «Ես ապրում եմ որպես մուսուլման, սակայն իմ արմատները եւ մշակույթը չեմ ժխտում: Կրոնը կարեւոր չէ, սակայն ես ցանկանում եմ իմանալ եւ տիրապետել իմ մայրենի լեզվին»: Գյաֆուրի կարծիքով՝ հայկական ինքնությունը պետք է կառուցվի էթնիկ պատկանելության շուրջ, այլ ոչ թե կրոնի: Գյաֆուրը նաեւ ավելացնում է, որ իրենք, այսինքն` Դիարբեքիրում բնակվող կրոնափոխ հայերի սերունդները, ճանաչում են իրար եւ համապատասխան շփումներ ունեն: Սակայն խոսելով քրիստոնյա հայերի հետ իրենց շփումների մասին` նա կարծիք է հայտնում, որ կա փոխընկալման խնդիր, ավելին. «Քրիստոնյա հայերն արհամարհում են մեզ, կարծես մենք ենք այս վիճակը նախընտրել»:

Նկատենք, որ դիարբեքիրցիները հայտնվել են յուրահատուկ վիճակում` շրջապատված համատարած անվստահությամբ. քրդերի համար նրանք շարունակում են մնալ հայ, թուրքական պետության համար` անվստահելի կրոնափոխներ, իսկ քրիստոնյա հայերի համար` օտար քուրդ:

Ընթացող զարգացումները նորանոր փաստեր եւ հարցադրումներ են ի հայտ բերում, սակայն, միեւնույն ժամանակ, ցույց տալիս կրոնափոխ հայերի խնդրում եղած բազմաթիվ ընդհանրություններն ու կոնկրետ միջավայրով պայմանավորված տարբերությունները, որոնք կարեւոր են ուսումնասիրությունների ճիշտ ուղղորդման համար:

http://noravank.am/arm/articles/detail.php?ELEMENT_ID=5931&sphrase_id=8989