Ինչու՞ է նրա անունը Կարպիս, ես ինչու՞ թուրք չեմ

ՋԱՖԵՐ ՍՈԼԳՈՒՆ

Երբ ես բանտում էին, գրել-կարդալ չիմացող մորս ինձ ուղղված նամակները Սունան էր գրում: Մորս ասելիքներն ավարտելուց հետո իր անունից էլ  որոշ բաներ կգրեր, կհարցներ որպիսությունս: Մի անգամ էլ ինձ գրեց. «Հորեղբա’յր Ջաֆեր, մենք ինչու՞ ենք հայ, ինչու՞ է աստված մեզ հայ ստեղծել, մենք ինչու՞ թուրք չենք»:

Տարրական դասարանում էի, երբ տարբերակեցի անունների, ծագման ու հավատքների կարևորությունը: Որպես Դերսիմից աքսորված ընտանիք` ապրում էինք Էլյազիգի (Խարբերդ) Սեքո թաղամասում: Մեր թաղամասի պաշտոնական անունը Մուստաֆա փաշա էր, սակայն առօրյա կյանքում ասում էինք` «Սեքո թաղամասում ենք ապրում»: Մորիցս իմացել էի, որ Սեքոն մի ժամանակ այստեղ ապրած մի հայի անուն էր: Մի անձնավորություն էր, ով բոլորին ինչ-որ կերպ լավություն էր արել: Այդ իսկ պատճառով էլ թաղամասը, որտեղ նա ապարել էր, անվանել էին նրա պատվին` Սեքո թաղ:   

Թաղամասում, որտեղ մենք ապրում էինք Դերսիմի աքսորի ենթարկված զազաների հետ մեկտեղ, ապրում էին նաև բալուցի զազաների և հայերի ընտանիքներ: Մեր պատկից հարևաններն էին Վարթո քույրիկը, եղբայր Մարտիրոսը, հորեղբայր Անտոնը, Մարսա քույրիկը, Այդան և ուրիշներ… Մեր բոլոր հարևանների` հատկապես մեր հայ հարևանների հետ լավ հարաբերություններ ունեինք: Եթե ասեմ, որ առանց Վարթո քույրիկենց մեր կերածն ու խմածը կուլ չէր գնում, տեղին կլինի: Մինչև հիմա էլ այդպես է: Նրանց Կարպիս անունով որդին իձանից մի քանի տարի փոքր էր: Սովորում էինք մի դպրոցում, որը մեր տանը շատ մոտ էր: Թաղամասի խառը կառուցվածքը հնարավոր էր հասականալ դպրոցի աշակերտների կազմից: Որոշ ուսուցիչներ ու աշակերտներ Կարպիսին լավ չէին վերաբերվում` ասելով` հայ է, տեղին-անտեղին ծեծում էին: Կարպիսին պաշտպանելու համար շատերի հետ եմ կռվել, որոշ ուսուցիչներից էլ ծեծ եմ կերել:

Հայ ծնվելու մեղքը

Սակայն ոչինչ դուրս չեկավ, և ընտանիքը նրան որոշ ժամանակով դպրոցից հանեց: Հետագա տարիներին, երբ ես շարունակում էի սովորել դպրոցում, Կարպիսը իր հորեղբայր Անտոնի այգում օգնում էր, ըստ էության թաղամասի բոլոր երեխաները հորեղբայր Անտոնին այգում օգնում էին: Շիկահեր, նիհար, կանաչաչյա, լուռ, երեխա էր Կարպիսը (հորեղբայր Անտոնի գնալուց հետո մեր մանկության այն առատ, գեղեցիկ կախովի սալորի, խնձորի և ակացիաների ծառերով լի այգուց ոչինչ չմնաց: Ա~խ, մանկություն, երբեմն լինում էր, որ փշերով ցանկապատված այգուց խաղող և խնձոր էինք գողանում: Հորեղբայր Անտոնի ամենակոպիտ խոսքը հետևյալն էր լինում. «Որդի’ս, ինչու՞ ես գողանում, ասա՝ կտամ»): Հետո Կարպիսի համար, ցավոք, շատ տխուր եղավ: Մինչև հիմա, երբ հիշում եմ, մարմինս փշաքաղվում է, աչքերս լցվում են… Երբ 80-ականներին, այսինքն` սեպտեմբերի 12-ին, Ստամբուլում բանտարկաված էի, Կարպիսը ենթարկվում է թաղամասի որոշ անխոհեմ ու մոլագար անձանց հարձակմանը: Սրա մասին խոսելիս, անգամ գրելիս ամաչում եմ. բռնություն կիրառելով ու դանակահարելով սպանել են Կարպիսին… Այս ստոր արարքից հետո հորեղբայր Անտոնը լքել է իր երկիրը: Գանցել է Փարիզի իր բարեկամների մոտ, որտեղ էլ հայրենիքի կարոտով հոգին ավանդել է: Միայն հորեղբայր Անտոնը չէր, որ լքեց երկիրը: Սեպտեմբերի 12-ի գործընթացների ժամանակ, ՀԱԳԲ-ի հարձակումները պատրվակ բերելով, իրենց արդար քրտինքով ապրող հայերի դեմ թշնամանքը սահմանն անցավ, և մնացածներն էլ ելքը գտան երկիրը լքելու մեջ: Նրանց մեջ նաև՝ Մարսա քույրիկն ու նախակրթարանի տարիներին պլատոնական սիրուս առարկա Այդան…

Կարպիսն ուներ նաև երկու քույր` Սիլվան ու Սունան: Սիլվան ընդհանրապես դպրոց չգնաց: Սունան լիցեյում էր սովորում: Երբ ես բանտում էի, գրել-կարդալ չիմացող մորս՝ ինձ ուղղված նամակները նա էր գրում: Մորս ասելիքներն ավարտելուց հետո իր անունից էլ որոշ բաներ կգրեր, կհարցներ որպիսությունս: Մի անգամ էլ ինձ գրեց. «Հորեղբա’յր Ջաֆեր, մենք ինչու՞ ենք հայ, ինչու՞ է աստված մեզ հայ ստեղծել, մենք ինչու՞ թուրք չենք: Ո՞րն է մեր մեղքը»: Սունայի այս տողերը կարդացի արցունքն աչքերիս: Փորձեցի բացատրել, որ դա «մեղք» չէ, յուրաքանչյուրը կարող է ունենալ տարբեր ինքնություն և լեզու, ոչ ոք ոչ մեկից առավել կամ պակաս չէ: Սակայն դեռևս, երբ Խարբերդ եմ գնում, Սունան ամեն անգամ ինձ տեսնելիս ասում է. «Ո՞րն է մեր մեղքը»…

Բալուցի զազաների և մեր լեզուն գրեթե նույնն էր, սակայն նրանց հետ մեր հարաբերություններն այնքան էլ լավ չէին: Մեր մեծերը չէին ցանկանում, որ նրանց երեխաների հետ չափազանց մտերիմ լինենք: Դրա պատճառն այն էր, որ նրանք սուննի էին, իսկ մենք` ալևի: Այս տարբերությունն արտացոլվում էր նաև մեր քաղաքական կողմնորոշման վրա: Երբ մենք «ձախակողմյան» էինք, նրանք աջակցում էին աջակողմյան կուսակցություններին: Տարվա որոշակի ժամանակահատվածում, երբ փիրը գալիս էր մեր տուն՝ չըրալըղ (թուրքերեն` հաքուլլահ-ալևիները տարվա մեջ մեկ անգամ գյուղ եկող փիրին տալիս են որոշակի քանակությամբ գումար` դեպի լույս, դեպի աստված ճանապարհը ցույց տալու համար-Ակունքի խմբագրություն) հավաքելու, այս հարցի վերաբերյալ մեզ նախազգուշացնում էր: Անհրաժեշտ էր, որ շարունակաբար մեր շրջապատի նկատմամբ «աչալուրջ» լինեինք: Էլ ինչպե՞ս չլինեինք. ապրում էինք 70-ականների Թուրքիայում` այն էլ Խարբերդում (Էլյազիգ): Այսինքն` մի վայրում, որտեղ, ինչպես արդեն հիշեցրեցինք, «աջակողմյան-ձախակողմյան վեճի» քաոսային մթնոլորտն ամենարյունահեղ չափերով էր դրսևորվում… Երբ շուրջն ամեն բան խառնվում էր, քաղաքի կենտրոնում միակ վայրի, որտեղ կարող էինք շունչ քաշել, Հոզաթի ավտոտնակի և մեր թաղամասերի վրա հարձակումներ էին կատարում: Նմանատիպ հարձակումների «ֆավորիտ» թիրախներից մեկն էլ ավերակների վերածված եկեղեցին էր, որն էլ հետագայում փակվեց:

«Ինչու՞ է նրա անունը Կարպիս, ինչու՞ է Մարտիրոս» հարցնելով` իմացա, որ նրանք հայ և քրիստոնյա են: Միևնույն ժամանակ իմացա, որ մենք էլ ալևի ենք: Չգիտեմ, թե եթե Յուսուֆ Հալաջօղլուն այս մասին լսեր, ինչ կասեր, սակայն երբ մեր հարաբերությունները հայերի հետ բավականին լավ էին, այն ժամանակվա պայմաններում վախենում էինք թուրքերից, որոնցից յուրաքանչյուրին «ֆաշիստ» էի համարում: Օրինակ` իմ սովորած նախակրթարանում և միջնակարգ դպրոցում սպաների երեխաներ կային, սակայն նրանց հետ չկարողացանք ընդհանրապես ընկերանալ. նրանք մեզ «վերևից» էին նայում: Նրանք «ամենախելացին» և «ամենաշխատասերն» էին, բացի դրանից՝ թուրք էին: Նրանց անունը Թյուրքայ, Օսման կամ էլ Ալփասլան էր: Իսկ մենք Ֆադիմե, Ալի, Ջաֆեր, Հասան կամ էլ Հյուսեին անուննեորով երեխաներ էինք, աղքատ և քուրդ էինք… Իրականում մեզ մոտ չկար մեկը, ով «խելացիության» և «աշխատասիրության» հարցում նրանցից հետ մնար: Իմ հաճախած դպրոցներում «ամենաշխատասեր» և այն ժամանակվա համար այդքան էլ հեշտ չեղող «շնորհակալության» և «գովասանքի» արժանացած աշակերտներից էի: Մեր մեծերը մեր գլուխները լավ մտցրել էին, որ մեր կյանքում լավ սովորելուց ու մարդ դառնալուց զատ որևէ հնարավորություն չունենք: Ինձանից հետո նույն դպրոցը հաճախած եղբայրներիս ուսուցիչներս, որոնցից ոմանք շատ էին ինձ ծեծել, ասել են. «Շատ խելացի երեխա էր, եթե ձախակողմյան չդառնար…»: Շատ չանցած հասկացա, որ ինչ էլ որ անենք, հնարավոր չէ, որ լինենք նրանց նման, ում անունը Ալփասլան է, իսկ լեզուն թուրքերեն է: Եվ որ որպես «քուրդ» կամ «ալևի» մեր սկսած դժվարին կյանքի գագաթին հասնելու միակ ճանապարհը ամենևին էլ սովորելը չէր… Մենք էլ «հեղափոխական» դարձանք: Լենինի և Ստալինի գրքերից կարդացածով էինք հասկանում «ժողովրդավարությունից», դա էլ «բուրժուազիայի բռնապետության տեսակներից մեկն էր»…

Սակայն հատկապես ուզում եմ հայտնել, որ մեր մեծերը մեր մեջ երբեք ոչ մեկի հանդեպ «թշնամության» զգացում չեն սերմանել: Մեզ սովորացրել են, որ բոլորն էլ նույն աստծո ծառաներն են, պետք է ոչ մեկին վատություն չանել, բոլորին լավ վերաբերվել: Իմ պաշտոնական գաղափարախոսական մտածելակերպի ձևավորման և մեզ այս վիճակին հասցնելու պատճառը հասկանալու առաջին փորձը եղել է Խարբերդի (Էլյազիգ) այս մթնոլորտում մեր հարևանների՝ հայ, իսկ մեր՝ դերսիմցի և քուրդ լինելու մասին իմանալը: Իսկ իմացածիս գաղտնաբառը «վախն» էր…

Մի օր ականատես եղա մեր թաղամասի նպարավաճառ Հաջըի (գիտեինք, որ նա այն ժամանակվա Դեմիրելի Արդարություն կուսակցության կողմնակիցն է) և եղբայր Մարտիրոսի երկխոսությանը:

Եղբայր Մարտիրոսը տեղի խոսվածքով ասում էր նպարավաճառ Հաջըին. «Աթաթուրքը յաման մարդ էր, հա~: Եթե նա չլիներ, թշնամիները կթալանեին այս երկիրը»: Նպարավաճառ Հաջըն էլ հավանություն էր տալիս: «Բնականաբար,- ասում է եղբայր Մարտիրոսին,- եթե Աթաթուրքը չլիներ, հանրապետությունը կլինե՞ր: Ո՞վ գիտե, թե ինչ վիճակում կլինեինք: Սակայն խալիֆայությունը եթե չվերացներ, ավելի լավ կլիներ, կրոնը, հավատքը կարևոր է, հանգուցյալն այդքան էլ աստվածավախ չէր»: Նրա այս խոսքերին եղբայր Մարտիրոսը հետևյալ պատասխանը տվեց. «Ի՞նչ աներ մարդը: Ստիպված վերացրեց: Ըստ իս`եթե իրեն մնար, չէր անի, մի քիչ էլ այդպես վարվեց իր կողքինների պատճառով…»:

Մինչդեռ իմ ձերբակալության ժամանակ մահացած եղբայր Մարտիրոսի իրական տեսակետը Աթաթուրքի վերաբերյալ սա չէր: Սա չէր ո’չ իմ ընտանիքի, և ո’չ էլ նրա տեսակետը… Մեր մեծերի երկար ձմեռային երեկոների զրույցներից գիտեմ, թե հայերն ինչպես են կոտորվել, քրդերին ինչպես են ջարդել, սվիններից  ու գնդակներից ինչպես են փրկվել… սակայն երբեք նույնիսկ նպարավաճառ Հաջըի չափ քաջություն չեն ունեցել լինել «այն, ինչ են»…

Ինձ հետ մի դեպք էլ բանտում տեղի ունեցավ, որը ցույց տվեց, թե ինչ  ասել է հայ լինելու իրականություն:

1982 թ. իր կտտանքներով հայտնի զինվորական բանտերից Մետրիսի արտակարգ դրության բանտում էինք: Մի ժամանակաշրջան էր, որ զինվորական կանոններին (բոլոր զինվորականներին ասելու եք «իմ հրամանատար», երգելու եք  «Անկախության քայլերգը» (Թուրքիայի պետական հիմնը), ստանալու եք Աթաթուրքի դաստիարակություն և այլն) չենթարկվելու համար ամեն օր ծեծ էինք ուտում, կտտանքների էինք ենթարկվում: Առավոտյան և երեկոյան մարդահամարի ժամանակ խցերը լցնելով՝ զինվորները մեզ սպանելու չափ ծեծում էին, մեզանից ոմանց ընտրելով` միջանցքում առանձնահատուկ կտտանքների էին ենթարկում: Կարծեմ ՀԱԳԲ-ի զինվորները թուրք դիվանագետ էին սպանել: «Վրեժխնդրությունն» էլ բոլորիս «հայի ծնունդ» համարելով՝ մեր հանդեպ կատարածն էր լինելու… Այդ օրը մարդահամարի ժամանակ հերթապահ զինվորը դիտանցքը բացելով հարցերց` այս խցում հայ կա՞: Չկար: Նույն ձևով հարցեց նաև մյուս խցերում: Այս ընթացքում նկատեցինք, որ մեր ընկերներից մեկը գունատվեց: Շատ էր վախեցել: Հույժ գաղտնի տեղեկություն հայտնու նման շշուկուվ ասաց պատճառը` ես հայ եմ… Եթե թլպատման ստուգում անցկացնեին, կհասկանային: Ինչևէ, նման նողկալի ստուգում չարեցին, և մարդահամարի ժամանակ «սովորական» ծեծ կերանք: Սակայն իմ այն ընկերոջ վիճակն ու այլայլված դեմքը, աչքերի վախը մեխվել է գլխումս: Խնդիրն ամենևին էլ այդ կտտանքներ ու ծեծի վախը չէր, այլ մի «վախ» էր, որը դժվար է բացատրել:

Լինել անցյալի գերին

Հիշում եմ նաև մանկությանս ընկեր Կարպիսի անվանակից բանտարկյալ մյուս ընկերոջս մեղադրական եզրակացությունը: Սեպտեմբերի 12-ի անողոք դատախազներից մեկը իր կազմած մեղադրական եզրակացության մեջ գրեթե ամեն մի պարագրաֆի սկզբում ասում էր` «այս հայի զավակ հայը», «այս հայի զավակ հայն այս երկրի օդն է շնչել, այս երկրի դպրոցներում է սովորել, կերել է այս երկրի հացն ու խմել ջուրը, սակայն դավաճանել է այս պետությանը»…

Մեր հայ, քուրդ, ալևի, ավելին՝ աստվածավախ, ձախակողմյան, ժողովրդավար,  մի խոսքով՝ պաշտոնական գաղափարախոսության սահմանած տեսակին չպատկանող «զանգված» լինելը այս երկրում մշտապես «ցավի» և դրա հետ մեկտեղ՝ «վախի» պատճառ հանդիսացավ: Ամեն ինչ էլ եղանք, սակայն «հարմար» չհամարեցինք լինել «այն, ինչ ենք»…

Այսօր այն գործընթացի ցավերը, որի միջով անցել ենք, բխում է մեր անցյալից: Ապագան, ուր քայլում ենք, անպայման ստիպված է լինել անվախ, որովհետև յուրաքանչյուրն է այդպիսին, որովհետև որպես երկիր և հասարակություն շատ ծանր ենք վճարել սրա համար: Երբ կարողանանք առօրյա քաղաքականության ճգնաժամերից, լարվածություններից մեր ապագան վեր դասել և մեր ապագահի մասին մի քիչ ավելի սառնասիրտ մտածել, վստահ եմ, որ սա կլինի իրական գիտակցությունը, որին հասնելու ենք…

Թող մեր անցյալը մեր ապագան ավելի շատ չգերեվարի, և այն անցյալի ցավերը թող մեր ապագային վստահությամբ նայելու համար հիմնավորում լինեն…

/cafersolgun@gmail.com /

http://www.stargazete.com/acikgorus/onun-adi-neden-garbis-ben-neden-turk-degilim-372783.htm