Հայերի պատմությունը Քընալը կղզում. մի թերթի հետքերով. 1

Իզմիրում լույս տեսնող «Արշալույս Արարատյան» օրաթերթի 1844 թ. հոկտեմբերի 7-ի համարում տեղ գտած ազդը վերջ է դնում հայերի` Քընալը կղզում բնակվելու վերաբերյալ քննարկումներին և շահարկումներին: Վերոհիշյալ ազդը հերքում է մինչ օրս Իշխանաց կղզիների կամ էլ Ստամբուլի վերաբերյալ գրքերում տեղ գտած՝ մեկը մյուսին հակասող, պատմական փաստաթղթերի վրա չհենվող պնդումները: Պատմական նշանակություն ունեցող այս թերի ազդի թարգմանությունը հետևյալն է.

«Ստամբուլի Մարմարա ծովում գտնվող Հայկական կղզի կոչված Պրոտի կղզում (թուրքերեն հայտնի է որպես Քընալը կղզի) հող ունեցող և իրենց հայրենիքը բարեկարգել ջանացող իշխաններից ոմանք իրենց շատ սիրելի ազգի օգտագործման համար անվճար տարածք են հատկացնելու: Նրանք, ովքեր խոստանում են, որ հատկացված վայրն անմիջապես կկառուցապատեն, տրվելու է 500-ական կանգուն տարածք (225 քառ. մ):

Կղզու դիրքը բավականին գեղեցիկ է, տեսարանը` հիասքանչ, օդը` առողջարար: Նրանք, ովքեր գնացել են կղզիներ, կարող են վկայել այդ մասին: Ստամբուլից կղզիներ ընկած հեռավորությունը նավակով հավասար է Բոսֆորի գյուղերի մեջ ամենամոտը համարվող Բեբեքի հեռավորությանը: Ցանկացողները այստեղի վերաբերյալ կարող են տեղեկություններ ստանալ Ստամբուլի Ռուբիյե խանում աշխատող կաշեգործ Սարգիս Դարբինյանից»:

Պատմական պնդումներ

Քնալը կղզում հայերի պատմության վերաբերյալ Գրիգոր Դամադյանի և Վաղարշակ Սերոբյանի գրի առած և 2007 թ. հրատարակված «Ներսեսյան երգչախումբ» ստեղծագործության «Համառոտ ակնարկ Քընալը կղզու և բնակչության պատմության վերաբերյալ» խորագրով բաժնում տեղ գտած ներքոհիշյալ հատվածն, ըստ էության, թեմայի վերաբերյալ քննարկումները ներկայացնում է հակիրճ, սակայն բովանդակալից:

Վահրամ Թորգոմյանը Երեմիա Չելեբի Քյոմուրճյանի «Ստամբուլի պատմություն» գրքի ծանոթագրության մեջ հայերի` Քընալը կղզու առաջին բնակիչներ լինելու մասին գրում է. «… Նմանապես Հայկական կղզի անունն է կրում, որովհետև միայն հայերն են վաղուց սկսել բնակվել կղզում` զավթելով ողջ ծովափն ու բլուրները»:

Բոլորովին էլ դժվար չէ ըմբռնել պատմական ճշմարտությունը, երբ թերթի 1844 թ. հոկտեմբերի 7-ի համարում հանդիպում ենք հայտարարության վերոհիշյալ հատվածին, որում մանրազնին կերպով հաղորդվում են Քընալը կղզում հայերի գոյության պատմական հիմքերի վերաբերյալ ենթադրությունները: Քընալը կղզում հայ բնակչության աճը իրականցել է որոշ ամիրայական տների` իրենց պատկանող հողակտորները կառուցապատելու և բնակվելու պահանջով հայերին բաժանելու արդյունքում:

1844 թ. թերթի ազդը 100 տարվա շահարկումներին վերջ տվեց: Հայտարարությունը, որն իր ողջ պարզությամբ ի հայտ է բերում Քընալը կղզում հայերի համայնքային գոյության պատմական արմատները և որը հանդիսանում է մինչ օրս ի հայտ եկած միակ պաշտոնական փաստաթուղթը, տեղեկացնում է որոշ ամիրայական տների անհատույց հողակտորներ բաժաելու մասին: Հողակտորներ բաժանելը եղել է անհատույց, սակայն երկու պայման է դրվել` լինել հայ և ձեռք բերված հողակտորի վրա տուն կառուցել…

Աքսորի կղզի

Քընալը (Պրոտի) կղզին հյուրընկալել է բազմաթիվ աքսորյալների, այդ թվում՝ բյուզանդական կայսրերի և կայսրուհիների: Այս աքսորյալներից առաջինը հայ զորավար Բարդանեսն է, ով 803 թ. ապստամբել էր Նիկիֆոր 1-ին (802-811) կայսեր դեմ: Բանակը Բարդանեսին կայսր հռչակելուց հետո շարժվում է դեպի Կ. Պոլիս, սակայն մոտենալով մայրաքաղաքին` զինվորները փախչում են և միանում Նիկոֆոր 1-ին: Բարդանեսը համաձայնվում է հանձնվել կայսրին: Կայսրը կուրացնում է նրան և աքսորում Քընալը կղզի: Բարդանեսը կյանքի մնացած հատվածն անց է կացնում իր իսկ հիմնած վանքում` որպես վանական:

Միխայիլ 1-ին Ռանգավեն՝ (811-813) թագադրված որպես Լեոն 5-րդ, հայ զորավար Լեոնի կողմից գահընկեց է արվում: Բյուզանդական կայսր Լեոնը Միխայիլին աքսորում է Քընալըի Բաշքալաշըմ վանք: Այս աքսորի ժամանակ Միխայիլին ուղեկցում են կինը` կայսրուհի Պրոկոպիան, երկու որդին և երկու դուստրը: Կայսրուհին ու նրա երկու դուստրը հագնում են միանձնուհու զգեստ, իսկ կայսրն ու երկու որդիները դառնում են վանական: Որպեսզի որդիներն իրենց հոր պես երբեք կայսր չդառնան, ներքինի են դարձնում: Միխայիլը մահանում է Քընալը կղզում և թաղվում է վանքի գերեզմանատանը: Իգնատիոս անունը ստացած որդին` Նիկետասը, երբ դառնում է վանական, Քընալը կղզուց հեռանալու թույլտվություն է ստանում և երկու շրջան լինում է Կ.Պոլսի պատրիարք: Մահից հետո ուղղափառ եկեղեցին նրան դասում է սրբերի շարքը:

Հետագայում որպես Միխայիլ 2-րդ գահ բարձրացած Ամորիան Միխայիլը 820 թ. բյուզանդական կայսր Լեոնի նկատմաբ մահափորձ է իրականացնում: Միխայիլը Լեոնի այրուն` Թեոդոսիային, և չորս երեխային աքսորում է Քընալը կղզու Պանագիա կամ էլ Սուրբ Մարիամ վանք:

Հայկական ծագմամբ բյուզանդացի կայսր Ռոմանոս 1-ին Լակապենոսին (919-944) գահընկեց են անում իր իսկ որդիները: Գահը կիսած որդիները՝ Ստեփանոսն ու Կոստանդինոսը, իրենց հորն աքսորում են Քընալը կղզու Բաշքալաշըմ վանք: 10 օր հետո որդիները ևս գահընկեց են արվում և աքսորվում նույն վանք:

Ռոմանոս 2-րդը (959-963), Թեոփանոս անունով մի գեղեցիկ կուրտիզանուհու հետ ամուսնանալով, Բյուզանդիայում մեծ սկանդալի տեղիք է տալիս: 963 թ. Ռոմանոսը դժբախտ պատահարի հետևանքով մահանում է, որից հետո Թեոփանոն ամուսնանում է նրա ժառանգորդի` հայ զորավար Նիկեփոր 2-րդ Փոկասի հետ: Վեց տարի անց Թեոփանոն, մեկ այլ հայ զորավար Չմշկիկի հետ, դավադրաբար սպանում է Նիկեփորին: Չմշկիկը (Թունջելիի Չմշկածագ գավառի հին անունն է) գահ է բարձրանում: Թեոփանոն մտածում է նրա հետ ամուսնանալով երրորդ անգամ կայսրուհի դառնալ, սակայն Չմշկիկը նրան աքսորում Քընալը կղզու մենաստան, որտեղ էլ անց է կացնում կյանքի մնացած մասը:

Ռոմանոս 4-րդ Դիոգենեսը (1067-1071) 1071 թ. Մանազկերտի ճակատամարտում սելջուկներից պարտություն կրեց և գահնկեց արվեց: Նրա ժառանգորդ Միքայել 7-րդ Դուկասը Ռոմանոսին կուրացնում և աքսորում է Քընալը կղզու Բաշքալաշըմ մենաստան: 1072 թ. օգոստոսի 4-ին Դիոգենեսն այնտեղ էլ մահանում է:

Շարունակելի

Աղբյուրը` Իշխանաց կղզիներ, Ջոն Ֆրիլի