Հանրապետության ճարտարապետությունը տեղանունների նկատմամբ

Սևան Նշանյանը հրատարակեց Թուրքիայի տնտեսական ու սոցիալական ուսումնասիրությունների հիմնադրամի (TESEV) համար իր կողմից պատրաստված «Երևակայական աշխարհագրություններ. փոխված տեղանունները հանրապետական շրջանում» վերնագրով զեկույցը:

Թուրքիայի տնտեսական ու սոցիալական ուսումնասիրությունների հիմնադրամի (TESEV) Ժողովրդավարացման ծրագրի կողմից մեկնարկված Թուրքիայում հանրապետական շրջանում փոխված տեղանունների վերաբերյալ աշխատանքի շրջանակներում հրատարակվել է Սևան Նշանյանի հեղինակած զեկույցը: Համաձայն զեկույցի, ի հակառակ ընդունված կարծիքի, տեղանունների նշանակալի մասը փոխվել է 1980 թ. հեղաշրջումից առաջ: Ըստ վերոհիշյալ տվյալների` 1965 թ. առաջ Թուրքիայի բոլոր տեղանունների մոտ մեկ երրորդի փոխարեն տեղ են գտել նախկին անվանումների հետ ոչ մի կապ չունեցող անուններ: Զեկույցում նշվում է, թե տեղանունների քննարկումներում գլխավոր մղիչ ուժը քրդական քաղաքական շարժումն է, և շեշտվում, որ սխալ կլինի մտածել, թե “քաղաքական իշխանությունները կարող են երկար ժամանակ անտարբեր մնալ քրդական հանրության` գրեթե միաբանորեն որդեգրած նրբանկատության հանդեպ»:

Աշխատության մյուս սյունն է կազմում “Index Anatolicus. Թուրքիայի բնակավայրերի գույքագրումը” խորագրով կայքէջը, որի հասցեն է` www.nisanyanmap.com: Այս կայքում Թուրքիայի քարտեզի միջոցով ցույց են տրվում Թուրքիայի նահանգների, գավառների, թաղամասերի, գյուղերի և գյուղակների հին ու նոր անվանումները, դրանց արմատները, ինչպես նաև տեղեկություններ են բերվում, թե երբ ենք դրանք փոխվել: Կայքը նախագծված է այնպես, որ կարող է համալրվել նոր տեղեկություններով:

Սկսել է Էնվեր փաշան

Ըստ զեկույցի` «թուրքերեն չեղող» անվանումների թուրքացմանն ուղղված քաղաքականությունն ի հայտ է եկել 1913-1916 թթ.` Էնվեր փաշայի նախաձեռնությամբ, և «Բալկանյան պատերազմներից անմիջապես հետո` Միություն և առաջադիմություն կուսակցության, ազգայնական պայքարի ժամանակ էլ` «Իրավունքների պաշտպանության» կազմակերպությունների կադրերի նախաձեռնությամբ հունարեն ու բուլղարերեն բազմաթիվ տեղանուններ են փոխվել»:

Աշխատության մեջ նշվում է, որ թեև հանրապետության առաջին տարիներին գաղափարական մակարդակում որդեգրվել էր «թուրքացման» իդեան, սակայն գործնականում առանձնապես էական քայլեր չէին ձեռնարկվել այդ ուղղությամբ: Նշանյանն ընդգծելով, թե թուրքերի կողմից տեղանունները փոխելուն ուղղված ձեռնարկներում բեկում արձանագրվեց հատկապես 1950 թ. հետո, հայտնում է նաև, որ 1960 թ. հեղաշրջումից անմիջապես հետո այդ նախաձեռնությունները հասել էին երեք կետի. «Հեղաշրջմանը հետևած 4 ամսվա ընթացքում պաշտոնապես ընդունվեց մոտ 10 հազար գյուղերի նոր անվանումներ: 1965 թ. առաջ փոխվեց Թուրքիայի բոլոր տեղանունների գրեթե մեկ երրորդը: Շուրջ 12 հազար գյուղեր և մոտ 4 հազար բնակավայրեր ու հազարավոր գետեր, լեռներ և աշխարհագրական միավորներ, որոնց մի մասը հազարամյա պատմություն ուներ, ստացան բյուրոկրատական մտայնության արդյունքը եղող թուրքերեն նոր անվանումներ: Հին տեղանունները մոռացության մատնելու համար գործադրվեց վերին աստիճանի կոշտ քաղաքականություն: Արգելվեց այդ անվանումները (անգամ փակագծերում) ցույց տվող քարտեզների տպագրումն ու տարածումը: Այդ նպատակով Գլխավոր շտաբի նախագահությանը կից կազմավորվեց Քարտեզների գլխավոր հրամանատարությունը, որի վրա դրվեց քարտեզները գրաքննության ենթարկելու պարտականությունը: Ամեն տեսակի քարտեզների տպագրումն ու վաճառքը Թուրքիայում հնարավոր էր միայն հիշյալ հաստատության թույլտվության դեպքում»:

Հայերն ու հույներն իրավունք կպահանջեն

Հեղինակը զեկույցում հետևյալ կերպով է վերլուծում «Հայերն ու հույներն իրավունք կպահանջեն» մտայնությունը, որը «թուրքացման» օգտին բերված ու շատ տարածված փաստարկներից է. «Խելքը գլխին թվացող մարդկանց կողմից անգամ պաշտպանվող այդ տեսակետը, մանրակրկիտ քննադատության ենթարկվելու դեպքում, հնարավոր չի թվում երկու պատճառներով:

Առաջինը՝ եթե հայերեն (կամ քրդերեն, հունարեն, վրացերեն) տեղանունների վրա հիմնվելով, մի շարք «պնդումներ» արվեն, ավելորդ է կարծել, թե դրանք կչեզոքացվեն Թուրքիայի Հանրապետության որևէ վարչական միջամտության շնորհիվ: Ի վերջո, բոլոր նախկին անվանումներն առկա են գրավոր  աղբյուրներում: Իրենց ենթադրության վրա համառելուն ի վիճակի եղողները գիտեն այդ տեղանունները կամ էլ կարող են իմանալ՝ համառոտ ուսումնասիրության արդյունքում: Թուրքիայի ներսում որոշ գիտելիքների բարձրաձայնման վրա դրված արգելքը դեռ չի նշանակում, թե այդ տեղեկությունները մեջտեղից կվերանան: Այդ արգելքը նաև ստվեր չի գցի ապացույցի արժեքի վրա: Ընդհակառակը՝ արգելքը կասկածի տեղիք է տալիս: Մի շարք գիտելիքներ ճնշելը՝ այն փաստարկով, թե դրանք «պնդումների» տեղիք կտան, ապացուցում է, որ ճնշող կողմը լռելյայն համոզիչ է գտնում այդ ենթադրությունները: Ապացույցները թաքցնել փորձող անձը համոզված է իր հանցավոր լինելու մեջ կամ էլ առնվազն վախենում է, թե մեղավոր կհամարվի:

Հայերեն ծագմամբ որևէ տեղանվան՝ թուրքերենում կիրառումը չի նվազեցնում տվյալ վայրի հանդեպ Թուրքիայի հավակնությունները, ընդհակառակը՝ ամրապնդում է դրանք: Դա ցույց է տալիս, որ տվյալ տեղն այլևս թուրքերենին ԷԼ է պատկանում, հղում է հետևյալ ուղերձը՝ «Եթե անգամ այդ անվանումը հայկական արմատ ունի, այն այլևս թուրքերեն է. ես ԷԼ իրավունքներ ունեմ այդ վայրի նկատմամբ»:

Ինչ վերաբերում է որևէ շինծու անվամբ անցյալը կոծկելու ձգտմանը՝ ապա այն ընդունում է, որ իրականությունը, ըստ էության, «օտար» է և մտահոգիչ:

Երկրորդը՝ եթե մի պահ «հայկական պնդումներին» լուրջ վերաբերվենք էլ, ապա կհասկանանք, որ դրանք հիմնված չեն տեղանունների վրա: Քանզի Առաջին համաշխարհային պատերազմից առաջ Թուրքիայի՝ հոծ հայկական բնակչություն ունեցող վայրերի կեսից ավելին արդեն այն տարիներին թուրքերեն էին և յուրացվել էին հայերի կողմից:

Իսկ 20-րդ դարի սկզբին հայկական արմատներ ունեցող տեղանուններով վայրերի  մեծ մասն այն ժամանակ արդեն բնակեցված էր թուրքերով ու մուսուլմաններով: Հետևաբար՝ 17-րդ դար կամ ավելի հետ չգնացած, հայկական տեղանունների վրա հիմնվելով, որևէ իրավունք պահանջելը ոչ մի արդյունք չի տա՝ պահանջատիրոջը դժվարին կացության մեջ գցելուց բացի:

Նույնը կարելի է ասել նաև հունարեն տեղանունների առնչությամբ: Տրապիզոնի և Ռիզեի շրջանում հունարեն անուն ունեցած գրեթե բոլոր վայրերի բնակչության մեծ մասն առնվազն 17-րդ դարից ի վեր բնակեցված է մուսուլմաններով: Ի հակառակ դրա՝ 20-րդ դարի սկզբին Թրակիայի, էգեյան և արևմտյան ու միջին սևծովյան շրջանների հունական գյուղերի մոտ 80 տոկոսն ունի թուրքական անվանումներ»:

Ակօս, թիվ՝ 797

15.07.2011

Նյութը թարգմանված է «Ակօս»-ի թուրքերեն տարբերակից