Կոմիտասի ինստիտուտի տնօրեն, պատմաբան Արա Սարաֆյանի հարցազրույցը Մեդիամաքս գործակալությանը

Կոմիտասի ինստիտուտի տնօրեն, պատմաբան Արա Սարաֆյանի հարցազրույցը Մեդիամաքս գործակալությանը

Ս.թ. ապրիլին Լոնդոնի Կոմիտաս ինստիտուտը լույս ընծայեց Արա Սարաֆյանի «Թալեաթ փաշայի զեկույցը Հայոց Ցեղասպանության մասին, 1917» աշխատությունը:

Սա Թալեաթ փաշայի անձնական թղթերում գտնված եւ հայտնի թուրք լրագրող եւ պատմաբան Մուրատ Բարդաքչըի կողմից հրապարակված զեկույցի նոր գնահատականն է: Արա Սարաֆյանի խոսքերով, Թալեաթ փաշայի զեկույցի Բարդաքչըի վերլուծությունը սահմանափակ բնույթ էր կրում եւ չէր արտացոլում փաստաթղթի իրական բովանադակությունը: Արա Սարաֆյանը պնդում է, որ 1917 թվականի զեկույցը իրականում Հայոց Ցեղասպանության հատուկ գնահատական էր:

Մեդիամաքս-ը զրուցել է Արա Սարաֆյանի հետ:

– Ի՞նչ կարող եք ասել «Թալեաթ փաշայի զեկույցը Հայոց Ցեղասպանության մասին» փաստաթղթի վերաբերյալ:

– Զեկույցը հայտնաբերվել է 1982 թվականին Թալեաթ փաշայի անձնական արխիվում` թուրք լրագրող եւ պատմաբան Մուրադ Բարդաքչըի կողմից: Նա մասնակիորեն հրապարակեց այն 2005 թվականին, իսկ 2008-ին հաջորդեց ամբողջական զեկույցը (բնօրինակի պատճենով): Ես բնօրինակը անվիճելի փաստաթուղթ եմ համարում, չնայած Բարդաքչըն իր ներածական մեկնաբանություններում նսեմացրել եւ անգամ խեղաթյուրել է հայերին վերաբերող մասը:

– Ի՞նչ կերպ է զեկույցը փոփոխվել կամ խեղաթյուրվել:

– Մուրադ Բարդաքչըն նախորդում է իր աշխատանքը «Ինչ է պատահել 1915 թվականի ապրիլի 24-ին» նախաբանով եւ կրկնում այն պաշտոնական բացատրությունը, որ օսմանյան հայերը 1915 թվականին «տեղափոխության» են ենթարկվել: Նա հերքում է Հայոց Ցեղասպանության մասին ցանկացած դիտարկում եւ Թալեաթի 1917 թվականի զեկույցին բացարձակապես ոչ սազական անվանում է տալիս: Այնուամենայնիվ, նա նշում է, որ իր կողմից ներկայացվող տեղեկատվությունը բաց է տարբեր մեկնաբանությունների համար:

2005-ին զեկույցի հրապարակումից հետո գլխավոր բանավեճերը «տարվում» էին թուրք պատմաբանների կողմից, որոնք ամեն կերպ մեղմացնում էին զեկույցի կարեւորությունը: Նրանք մատնանշում էին այն փաստը, որ զեկույցը չունի վերնագիր, ամսաթիվ եւ կարող էր գրված լինել ցանկացած մեկի կողմից: Նրանք չէին մեկնաբանում այն հանգամանքը, որ այն Թալեաթի անձնական փաստաթղթերում է հայտնաբերվել, չէին քննարկում այն ավելի լայն համատեքստում եւ չէին առաջարկում իրենց իսկ կողմից բարձրացված հարցերի պատասխանները: Որքան գիտեմ, միայն մեկ անգամ թուրք պատմաբան Ֆուաթ Դունդարը քիչ թե շատ անդրադարձել է զեկույցին:

– Դուք կարծո՞ւմ եք, որ թուրք պաշտոնական պատմաբանները թաքցրե՞լ են Թալեաթի զեկույցը:

– Այո: Նրանք իրենց հարցերն էին բարձրացնում՝ չհիշատակելով այն հանգամանքը, թե որքան խորն էր Թալեաթ փաշան ներգրավված օսմանյան հայերի տեղահանման գործընթացի մեջ եւ թե ինչպիսի արձանագրություններ է հավաքել ընթացքում: Օրինակ՝ 1917-ի փետրվարին նա մի քանի շրջաբերական է ուղարկել մի շարք նահանգներ՝ հայերի մասին հատուկ տեղեկատվության տրամադրման պահանջով: Թալեաթի զեկույցում առկա տեղեկատվությունը նույն առանձնահատուկ բնույթն ունի, ինչպես տվյալ շրջաբերականի միջոցով իր կողմից հայցվող տեղեկատվությունը: Հետազոտության մեջ ներառված է տարբեր նահանգներում «բնիկ» եւ «արտաքին» հայերի, ինչպես նաեւ «արտաքին» հայերի ծագման մասին տեղեկատվությունը:

Թուրք պաշտոնական պատմաբաններն, անշուշտ, գիտեն, որ շրջաբերականի պատասխանները դեռեւս գտնվում են թուրքական արխիվներում, եւ դրանք պարզ ասում են, որ 1917թ. փետրվարին ուղարկված շրջաբերականը առանցքային է եղել Թալեաթի զեկույցի համար: Որոշ տեղեկություններ համապատասխանում էին Թալեաթի զեկույցում տեղ գտած տվյալներին, սակայն դրանց մի մասն էլ թարմացվել է եւ մի փոքր տարբեր էին: Տվյալ արխիվային հետքը «Թալեաթ փաշայի զեկույցը Հայոց Ցեղասպանության մասին» աշխատության իմ ներածության էությունն է եղել:

– Ինչպե՞ս է 1917 թվականի տեղեկատվությունը վերաբերում Հայոց Ցեղասպանությանը:

– Թալեաթի զեկույցի նախաբանում ամփոփ վերլուծություն է ներկայացված, որտեղ տեղեկությունների լրացուցիչ բաժիններ կան: Կա մի սյունակ, որտեղ ներկայացված է 1914-ին հայ բնակչությունը տարբեր նահանգներում` Օսմանյան վիճակագրության համաձայն: Կա նաեւ մեկ այլ սյունակ՝ կազմված 1917 թվականի հետազոտության արդյունքներով: Այն ցույց է տալիս յուրաքանչյուր նահանգում հայերի ընդհանուր թիվը, որոնք հաշվառված էին այլ նահանգներում: Այս վերջին սյունակը, ամենայն հավանականությամբ, ստեղծվել եւ ներառվել է ամփոփ վերլուծության մեջ հատուկ ցուցումով (հետաքրքրական է, որ չկա մի սյունակ, որտեղ գրված է հայերի ընդհանուր թիվը տարբեր նահանգներում): Ամփոփ վերլուծության մեջ ներառված տեղեկատվության շնորհիվ Թալեաթը կարող էր, օրինակ, տեղեկանալ Իզմիթում 1914-ին բնակվող հայերի քանակի մասին եւ տեսնել, թե Իզմիթի որքան հայեր են մնացել իրենց հայրենի նահանգում կամ որեւէ այլ տեղ Օսմանյան կայսրությունում 1917 թվականին: Այս թվերը թույլ են տվել Թալեաթին հետեւել, թե քանի իզմիթահայեր են բռնագաղթել իրենց հայրենի նահանգից եւ քանիսն են ողջ մնացել (կամ չեն մնացել) 1917 թվականին:

Ճիշտ այդ պատճառներից ելնելով՝ ես որոշեցի առաջին անգամ Մուրադ Բարդաքչըի կողմից հրապարակված՝ Թալեաթի փաստաթղթի իմ վերլուծությունը անվանել «Թալեաթ փաշայի զեկույցը Հայոց Ցեղասպանության մասին, 1917թ.»: Հարկ եմ համարում նշել, որ ես կտրականապես համաձայն չեմ Մուրադ Բարդաքչըի հետ, ով այդ նույն զեկույցը վերնագրել է «Հայոց բնակչության ընդհանուր քանակը տեղափոխումից հետո (tehcir)»: Եթե զեկույցը «տեղափոխություն» է նկարագրում, ապա կարելի էր ակնկալել, որ տեղափոխվածների մեծ մասը կտեղակայվեր որեւէ այլ վայրում, մասնավորապես՝ տեղափոխման գոտում: Իրականում, օսմանյան հայերի մեծամասնությունը (կոպիտ հաշվարկով՝ ավելի քան 80%-ը) փաստորեն անհետացել է 1914-ի եւ 1917-ի միջեւ ընկած ժամանակահատվածում: Նրանց մեծ մասը, հավանաբար, սպանվել է, իսկ մեծ քանակությամբ կանայք եւ երեխաներ ուղարկվել են մահմեդական ընտանիքներ: Ինչ վերաբերում է մնացած «բնիկ» եւ «արտաքին» հայերին, գուցե նրանց ավելի ճիշտ է անվանել Հայոց Ցեղասպանության «պատանդ զոհեր»: Նրանք Օսմանյան պետության «խաղալիքները» դարձան, որը խաղում էր նրանց կյանքի հետ եւ ստիպում ձուլվել որպես մահմեդական-թուրքեր: Որոշ դեպքերում, օրինակ՝ Կեսարիա նահանգում, ապացույցները վկայում են, որ նման զոհերի ակտիվորեն ցրել են մուսուլմանական գյուղեր՝ ձուլման համար:

– Եվ այսպես, Թալեաթի զեկույցի համաձայն, քանի՞ հայ է «անհետացել»:

– Զեկույցի համաձայն, 1914 թվականին Օսմանյան կայսրությունում պաշտոնական տվյալներով հաշվարկված էր 1 մլն 112 հազ. 614 հայ: Իհարկե, այս թիվը ճշգրտման կարիք ունի, հատկապես եթե հաշվի առնենք, որ այդ թվականին պաշտոնական մարդահամար չէր անցկացվել: Թալեաթի ամփոփ վերլուծությունն ուշագրավ ծանոթագրություն է ներառում, համաձայն որի, զեկույցում նշված հայերի պաշտոնական թիվը 1914 թվականին չէր ներառում կաթոլիկ հայերին եւ առաքելական ու կաթոլիկ հայերի (չէին ներառվում նաեւ հայ բողոքականները) թիվը ուղղել է ու ներկայացրել 1 մլն 256 հազ. 403: Ծանոթագրության մեջ նաեւ նշված է, որ հայերի ընդհանուր քանակը պետք է հասցվի մոտ 1.5 մլն-ի՝ նրանց թիվը նվազեցնելու տենդենցը հաշվի առնելով: Նմանապես, ծանոթագրություններում նաեւ նշվում է, որ նահանգների «բնիկ» եւ «արտաքին» հայերի քանակը հարկավոր է 284 157-ից հասցնել մինչեւ 350-400 հազար: Այդպիսով, այդ տվյալների համաձայն, 1914 եւ 1917 թվականների միջեւ ընկած ժամանակահատվածում շուրջ 1 մլն 100 հազար հայ է անհետացել:

Իհարկե, այս տեղեկությունները պետք է վերլուծվեն: Առաջին հերթին պարզ չէ, թե որքան հայ կար Օսմանյան կայսրությունում 1914 թվականին: Բացի այդ՝ կա շուրջ 40 հազար հայ բողոքականների հարցը, որոնք չեն ներկայացվել Թալեաթի զեկույցում (չնայած նրանք էլ են մեծ մասամբ տեղահանվել եւ սպանվել): Թալեաթի տեղեկատվությունը չի ներառում նաեւ մի քանի շրջանների տվյալներ: Առաջին հերթին դա Ջանիկն է (Սամսոն) եւ Էդիրնեն, որտեղ նույնպես տեղահանումներ էին իրականացվում: Բացի այդ՝ պարզ չէ, թե քանի հայ է կարողացել փախչել դեպի արեւելք, եւ ինչ եղավ նրանց հետ դրանից հետո: Եթե նրանք սովից կամ ցրտից են մահացել, արդյոք չպե՞տք է նրանք եւս համարվեն Ցեղասպանության զոհ:

– Ինչի՞ եք մտադիր հասնել՝ Թալեաթ փաշայի զեկույցը ուսումնասիրելով:

– Ես փորձում էի գնահատել Թալեաթի զեկույցի կարեւորությունը իբրեւ պատմական փաստաթուղթ: Դա անելուց հետո ես որոշեցի ներկայացնել զեկույցի տվյալները որպես պաշտոնական դիրքորոշում Հայոց Ցեղասպանության նկատմամբ՝ Օսմանյան փաստաթղթերի համաձայն: Փորձել եմ նաեւ հնարավորության սահմաններում ներկայացնել, թե ինչպես Օսմանյան կայսրության հայկական տարբեր համայնքներ վերապրեցին այդ ժամանակահատվածը: Ես չեմ փորձում ուսումնասիրել թվերը, դա կարող է արվել ժամանակի ընթացքում:

– Ձեր աշխատության անգլերեն լեզվով հրատարակումից հետո անցել է մոտ երեք ամիս: Ինչպիսի՞ արձագանքներ եղան, հատկապես թուրքական պաշտոնական պատմաբաններից:

– Իմ աշխատանքը շատ ընթերցողների կողմից ջերմորեն է ընդունվել` ինչպես Թուրքիայում, այնպես էլ այլ երկրներում: Այնուամենայնիվ, այն դեռեւս գիտական արձագանք չի ստացել: Երբ Մուրատ Բարդաքչըն առաջին անգամ հրապարակեց Թալեաթի զեկույցը, թուրք պաշտոնական պատմաբանների շրջանում համանման անհանգստություն էր տիրում: Անգամ The New York Times-ը իր 2009 թվականի մարտի 8-ի «Ամնեզիայի թիկնոցով ծածկված`Ցեղասպանության մոտ մեկ միլիոն զոհ» (Nearly a Million Genocide Victims, Covered in a Cloak of Amnesia) հոդվածում մեկնաբանել էր այդ «լռությունը»:

– Չե՞ք վախենում թուրք պատմաբանների կողմից ձեր հանդեպ անարդար վերաբերմունքից:

– Ոչ: Յուրաքանչյուր մարդ, ով քննադատում է Հայոց Ցեղասպանության վերաբերյալ Թուրքիայի պաշտոնական դիրքորոշումը, պետք է պատրաստ լինի նման արձագանքին: Դա գործընթացի մի մասն է: Շուտով Կոմիտասի ինստիտուտը աշխատությունը կհրատարակի թուրքերեն լեզվով, եւ ես դեռեւս հույսեր ունեմ, որ այն առողջ քննարկման առարկա կդառնա:

– Ո՞վ է Թուրքիայի ձեր լսարանը:

– Մարդիկ են, ում հետաքրքիր է Հայոց Ցեղասպանության խնդիրը, եւ ովքեր պատրաստ են քննարկել այն պաշտոնական թուրքական դիրքորոշման սահմաններից դուրս:

– Վստա՞հ եք, որ աշխատության թուրքերեն տարբերակը արդար դիտարկման առարկա կդառնա` հաշվի առնելով այն ծայրահեղական կարծիքները, որոնք արտահայտվել են ձեր հանդեպ որոշակի շրջանակների կողմից:

– Ծայրահեղական հայացքներով մարդիկ կան ողջ աշխարհում: Սակայն իմ լսարանը տարբեր է: Բացի այդ՝ Թալեաթ փաշայի զեկույցի մասին իմ աշխատանքը բարդ գիտական նյութ չէ: Այն բավական դյուրամարս է եւ հստակ: Դրա հիմնական մասը բաղկացած է Թալեաթի բնօրինակ զեկույցում առկա վիճակագրությունից: Զեկույցի բնօրինակը Բարդաքչըի գրքում հասանելի է ճշգրիտ վերատպության ձեւաչափով (բնօրինակ օսմանյան տեքստը` թուրքերեն գրադարձությամբ), այնպես որ դրա իսկությունը կասկածի ենթակա չէ: Հայոց Ցեղասպանության վերաբերող այս տեղեկատվությունը ավելի պարզ տերմիններով եմ ներկայացրել` ավելացնելով երկու էական քարտեզներ: Աշխատության իմ վերլուծությունը տվյալներ է ներառում այն մասին, թե որտեղից է ստացվել տեղեկատվությունը, եւ ինչպես է այն օգտագործվել Հայոց Ցեղասպանության մասին Թալեաթի գնահատականներում: Հետազոտությունը հիմնվում է Օսմանյան արխիվային նյութերի վրա եւ կարող է հեշտությամբ հաստատվել Թուրքիայում:

«Թալեաթ փաշայի զեկույցը Հայոց Ցեղասպանության մասին, 1917» աշխատությունը եւ երկու քարտեզները կարող են ներբեռնվել այստեղից.

http://gomidas.org/NOTES_AND_STUDIES/Talaat%20Pasha%20Report%201917.pdf 

http://gomidas.org/NOTES_AND_STUDIES/Talaat%20Pasha%20Map%201.pdf 

http://gomidas.org/NOTES_AND_STUDIES/Talaat%20Pasha%20Map%202.pdf