Երբեմնի Սամաթիան և Զիլջյան ընտանքիը

Զբոսաշրջության հետազոտությունների միության «Սամաթիան զարգացնելու նախագծի» շրջանակներում 2011 թ. հունիսի 29-ից հուլիսի 1-ը տեղի ունեցավ «Սամաթիայում երաժշտություն` ծնծղա և ջազ» փառատոնը:

Փառատոնը նվիրված է 1620-ականներից ի վեր հայտնի ծնծղայագործ վարպետներ տված հռչակավոր Զիլջյան ընտանիքին: Զիլջյան արվեստանոցներում պատրաստված ծնծղաներից նուրբ ու բարակ ծնծղաները հնչեղ, բարձր տոնայնությամբ հոզոր ձայն էին արձակում, միջին հաստության ծմնծղաներն օգտագործել են հարուստ, սուր տոնայնության ռիթմիկ երգերի ժամանակ, իսկ ծանր ծնծղաները երկարատև զիլ ձայն են արձակել: Այս յուրահատուկ ծնծղաների հաճախորդներից են եղել «Բիթլս», «Ռոլինգ սթոնս», «Դիփ փարփլ», «Փինկ ֆլոյդ»  հատնի ռոք խմբերի թմբկահարներ և բազմաթիվ հայտնի ջազմեններ:

Որբանոցում ծագած աստղ

Համաձայն բանավոր պատումների` Զիլջյան ընտանիքի հայտնի առաջին անդամը` Քերովբեն, մեծացել է Սամաթիայի Սուրբ Գևորգ եկեղեցու որբանոցում, ապրուստը վաստակել է եկեղեցու զանգեր պատրաստելով: Հայկական աղբյուրները նշում են, որ Քերովբեն սկսել է ծնծղայագործությամբ զբաղվել 1623 թ.: Նրա առաջին արվեստանոցը եղել է ներկայիս Սամաթիայի Աղահամամ Մյուշիր Սյուլեյման փաշա 45 հասցեում գտնվող կրպակի տեղում:

Կան նաև աղբյուրներ, որտեղ նշվում է, թե Քերովբեին այս աշխատանքը սովորեցրել է մի կեսարացի պղնծագործ վարպետ, նույնիսկ ասում են, թե Տրապիզոն եկած չինացի է  սովորացրել, սակայն գիտենք, որ օսմանցիների նախնիների` սելջուկների մեհթերներն (նվագախումբ) օգտագործել են ծնծղաներ: Կարելի է կարծել, որ սելջուկներն իրենց ծնծղաները բերել են Միջին Ասիայից, որովհետև 11-րդ դարի գրող Մահմուդ Քաշգարիի «Թյուրքերեն լեզվի դիվան (Divan-ı Lügat’it Türk)» ստեղծագործության մեջ խոսվում է ծնծղայից: Հնարավոր է, որ թյուրքերն էլ սա չինացիներից վերցրած լինեն: Հայտնի չէ, թե չինացիներն ումից են վերցրել, սակայն եթե Անատոլիայում սովորած լինեն, զարմանալի չէ, որովհետև համաձայն հին ժամանակներից մնացած ռելիեֆների և նկարների` ծնծղաները ծանոթ են հույներին: Անատոլիան էլ էր հունական հայրենիք: Այսինքն` ծնծղայի պատմությունը դեռևս Քերոբվեից առաջ էր, սակայն պարզ է, որ Քերոբվեն մեծ ներդրում է կատարել:

Դարեր շարունակ գաղտնի բանաձև

Իսկ Քերովբեի որդին` Ավետիսը, մեկ քայլ առաջ գնաց և հատուկ համաձուլվածք գտավ: Մինչև օրս այս գաղտնի բանաձևով պատրաստված ծնծղաները նվագակցել են օսմանյան ժամանակներում մեհթերների նվագախմբում կիրառված այնպիսի երաժշտական գործիքներին, ինչպիսիք են դհոլը, մեծ և  փոքր թմբուկները, նեֆիրն (փողային գործիք) ու զուռնան: Երկու տիպի` մեծ և փոքր ծնծղաները (սուֆիական երաժշտության մեջ օգտագործվող փոքրիկ ծնծղաներին ասում են հալիլե) մեհթերների նվագախմբում ամենավերջում են տեղ գտել, սակայն տեղն եկած ժամանակ թշնամուն սարսափեցնող ձայն արձակելու համար նմանը չի եղել: Երբ 1680-ականների  վերջին այնպիսի հայտնի երգահաններ, ինչպիսիք են Մոցարտն ու Հայդընը, իրենց ստեղծագործություններում սկսեցին մեծ տեղ հատկացնել ծնծղային. Զիլջյան ընտանիքի պատրաստած ծնծղաները Եվրոպայում ընդունվեցին ու սիրվեցին:

Երբ բարեփոխումներ կատարող օսմանյան սուլթաններից Մահմուդ 2-րդը (1808-1839 թթ.) վերացրեց ենիչերիական կորպուսը, վերացրեց նաև կորպուսի հետ նույնականցվող ենիչերիների մեհթերների նվագախումբը` դա փոխարինելով արևմտյան տիպի «զինվորական նվագախմբով»: Իսկ Անատոլիայում նվագախումբը եզակի երևույթ էր, հետևաբար այս ժամանակաշրջանում ծնծղա պատրաստելու արվեստը  անկում ապրեց: Համարվում է, որ կրկին Զիլջյան ընտանիքի երեք անդամներն (Խոջա Արթին, Քերովբե 2-րդ և Կարապետ) են շարունակել ծնծղա պատրաստել: Որովհետև Ավետիս Զիլջյան անունով մեկը (աղբյուրներում պարզ նշված չէ, սակայն այս մարդը պետք է որ լինի Խոջա Արթինի տղան) 1851 թ. մասնակցել է Լոնդոնում բացված Համաշխարհային առևտրի ցուցահանդեսին, և նրա պատրաստած ծնծղաները պարգևի են արժանացել: 

Գաղթ դեպի նոր աշխարհ

Երբ 1865 թ. Ավետիսը վախճանվեց, գործը ստանձնեց նրա եղբայր Քերովբե 2-րդը, իսկ երբ հրդեհների ժամանակ մահացան Քերովբե 2-րդն ու նրա ավագ եղբայր Խոջա Արթինը, քանի որ նրանց երեխաները դեռևս փոքր էին, ընտանեկան մասնագիտությունը շարունակեց նրանց եղբայր Կարապետը: Զիլջյան ծնծղաները սկսեցին ճանաչում ձեռք բերել աշխարհով մեկ: Կարապետի մահից հետո տեսնում ենք, որ Քերովբե 2-րդի արդեն մեծացած Տիրան և Լևոն որդիները Թուրքիայում շարունակում են առասպելական ծնծղաներ պատրաստելու գործը: 1921 թ. Տիգրանը մահանում է, Լևոնը մնում է միայնակ, որովհետև իր որդին` Միքայելը, դեռևս 15 տարեկան էր, իսկ Տիրանն էլ որդի չուներ:

1927 թ. նրանց աշխատանքն անցնում է իրենց զարմիկին՝ Արամին (վստահ չեմ, բայց պետք է, որ Կարապետի որդին լինի): Անզավակ Արամն այդ տարիներին ԱՄն-ում ապրող զարմիկ Ավետիսին (քանի որ Ավետիս 2-րդի որդին էր, կարող ենք հիշել որպես Ավետիս 3-րդ) մի նամակ է գրում և հրավիրում Թուրքիա: Սակայն տեղի է ունենում հակառակը, Ավետիս 3-րդը նրան համոզում է, և Արամը գնում է ԱՄՆ, մինչդեռ արդեն աշխատանքը ղեկավարելու տարիքին հասած Միքայելի գլխավորությամբ Սամաթիայի Աղահամամ Ինեքչի փողոցում գտնվող արհեստանոցը Քերովբեի ստեղծած մեթոդով շարունակում է ծնծղա պատրաստել: ԱՄՆ-ի արվեստանոցը ղեկավարում էր Ավետիս 3-րդի որդի Արմանը:

Որտե՞ղ են այն հին «Ք»-երը

Քանի որ արհեստանոցի հարևանները բողոքում էին աղմուկից, 1965 թ. Աղահամամի արհեստանոցը տեղափոխվեց Բայրամփաշա` Սաղմաջըլար: Մինչև 1977 թ. Միքայել Զիլջյանն այստեղ շարունակեց ծնծղա պատրաստել: ԱՄՆ-ի մասնաճյուղի պատրաստած, աշխարհի տարբեր ծայրերում վաճառվող ծնծղաները, ի պատիվ ընտանիքի հիմնադիր Քերովբե 1-ի, կրում էին «Ք. Զիլջյան» կնիքը, սակայն 1977 թ. Ավետիսից նամակ է գալիս Միքայելին, որտեղ ասվում է. «Քո պատրաստած ծնծղաներն արդեն Ամերիկայում չեն հավանում: Այլևս ինձ ծնծղա չուղարկես»: Իրոք, աշխարհահռչակ դհոլ նվագողները, մինչև 1977 թ. պատրաստած ծնծղաներն անվանելով «Հին Ք»-եր, ասում են, որ դրանց որակի ծնծղա դեռևս չի պատրաստվել:

Երբ ԱՄՆ արտահանումը դադարեցվեց, Միքայելի գործերն էլ վատացան: Արվեստանոցը փակելուց մեկ տարի անց` 1978 թ., մահացավ: Աղահամամում գտնվող արհեսանոցում ենթավարպետններ եղած Մեհմեդ Թամդեղերը, Հակոբ և Օքսանդ Թոմուրջուք եղբայրները որոշ ժամանակ փորձեցին այլ աշխատանքով ապրուստ վաստակել, սակայն հետագայում համատեղ շարունակեցին կիրառել Զիլջյաններից սովորած արհեստը (ինչպես տարիներ անց պատմել էին մի լրագրողի, երկու համախոհ, մի օր տանիքում թաքնվելով, տեսել և սովորել էին, թե ինչպես է պատրաստում Միքայել Զիլջյանը հատուկ համաձուլվածքը): Նրանց հիմնած ֆիրմայի անունը «Ստամբուլի ծնծղայագործներ» է: 1996 թ. Հակոբ Թոմուրջուքը նավով Քընալը կղզի գնալիս հրդեհի ժամանակ մահանում է, որից հետո ֆիրման բաժավում է երկուսի միջև: Մեհմեդ բեյի ֆիրման  կոչվեց «Ստամբուլ Մեհմեդ», իսկ Հակոբ բեյի որդիների` Արմանի և Սարգիսի ֆիրման` «Ստամբուլցի Հակոբ»: Նույն տարում Հակոբի մոտ սովորած երեք թուրք վարպետ, ստեղծելով «Թուրքական ծնծղա» ֆիրման, ըստ հայեցողության՝ կամ մասնատեցին Զիլջյանների ավանդույթը, կամ էլ բազմապատկեցին:

Հին դարից ժառանգություն` Սամաթիա

Հնում հայտնի էր որպես Փսամաթիա (ավազոտ վայր) բնակավայր, սակայն համաձայն այսօրվա հայտնագործությունների` հնագույն քաղաք Բյուզանդիայի հիմնադիր Մեգարացի Բյուզանդը երբ եկել է այստեղ, մի գյուղ է եղել: Ցավոք, այսօր այս գյուղից ոչինչ չի մնացել: Իսկ բյուզանդական շրջանում, երբ Կ. Պոլիսը տարածվել է դեպի արևմուտք, Փսամաթիան մնացել է պարիսպների ներսում: Նոսր բնակեցված շրջան էր: Միայն  մի քանի եկեղեցիներ ու վանքեր կային, որոնցից Ստուդիոս վանքը շրջանի ամենակարևոր կրոնական կենտրոնն էր:

Սամաթիան նվաճումից հետո դարեր շարունակ պահպանել է իր քրիստոնեական դիմագիծը: Սակայն Սթուդիոս վանական համալիրից մնացած Հովհաննես Մկրտիչ եկեղեցին, որի պատմությունը ձգվում է մինչև 5-րդ դար, վերածվել է Իմրահոր Իլյաս բեյ մզկիթի (1894 թ. երկրաշարժի ժամանակ ավերված մզկիթն այլևս չի վերականգնվել: Հետաքրքրության է արժանի որպես Ստամբուլի ամենահին եկեղեցու ավերակներ):

Պոլսո հայոց պատրիարքարանի ստեղծումը

Բյուզանդիայի ժառանգություն հանդիսացող հայ բնակչությունն աճել է 1461 թ. Պոլսո Հայոց պատրիարքարանի հիմնադրմամբ. Քարամանի և Բուրսայի հայերի մի մասը, իրենց  հոգևոր առաջորդ եպիսկոպոս Հովակիմի հետ միասին գնալով մայրաքաղաք, բնակվում են Սամաթիայում: Սելիմ 1-ինի (1512-1520) օրոք Թավրիզից, Էրզրումից, Մուշից, Քեմախից, Սվասից և Էրզնկայից, այնուհետև Մուրադ 3-րդի (1574-1595) օրոք Նախիջևանից և Երզնկայից բերված հայերը բնակվում են Սամաթիայում, Յենիքափըյում և Գումգափըում: Ոչ մուսուլմանների թիվը փոքր-ինչ աճում է:

Այս ընթացքում Սամաթիայում հունական եկեղեցիների մի մասը հատկացվում է հայերին, որոնք, աննշան փոփոխությունների ենթարկվելով, ստանում են հայկական եկեղեցու տեսք: Այսօր որպես Սուլու վանք հայտնի Սուրբ Գևորգ եկեղեցին հին հունական եկեղեցի էր, որը կառուցվել էր Մարիա Պերիպլեպտոսի անունով: Սուլու վանք  կոչվելու պատճառն էլ այն է, որ վանքն ունի այազմա, որտեղ իջնում են աստիճաններով (ինչպես գիտեք, քրիստոնեական մշակույթում ջրին, որ հավատում են, թե օժտված է բուժիչ հատկություններով, այազմա են ասում):

Խենթ Իբրահիմի նվե՞րն է

Մի փոքր բարդ է ասել, թե այս եկեղեցի երբ է տրվել հայերին: 1600-ական թթ. սկզբմներին Ստամբուլ եկած Սիմիոն Լեհացու գրքում, երբ խոսք է գնում Սուրբ Գևորգ եկեղեցուց որպես Հայոց պատրիարքարանի եկեղեցի, բանավոր պատմության մեջ ասվում է, որ եկեղեցին հայերին է տրվել «խենթ» մականունով Իբրահիմ 1-ինի օրոք )1615-1648): Համաձայն ավանդազրույցի` «իր բղջախոհությամբ» հայտնի փադիշահը, երբ ասել է, թե «շատ գերկին եմ ցանկանում», նրան ներկայացված կանանցից հավանել է մի հայ կնոջ: «Շեքերփարե )քաղցրավենիքի տեսակ)» մականունը ստացած այս կնոջ միջոցով հունական այս եկեղեցին նվիրել են հայերին: Իսկ ավելի հստակ տեղեկության համաձայն` մինչև 1641 թ. Պոլսո հայոց պատրիարքարանը գործել է այս եկեղեցում, այնուհետև տեղափոխվել է ներկայիս վայրը:

Ճարտարապետ Սինանի ստեղծագործությունները

Սակայն շրջանում ապրում էր նաև հոծ մուսուլման բնակչություն: Այսպես, օրինակ, դեռևս կանգուն են այնպիսիս կառույցներ, ինչպիսիք են Սյունբյուլ Էֆենդի մզկիթը (հնում եղել է Այիոս Անդրեաս արական մենաստան), Միրզա Բաբա թեքքեն (Կառուցվել է հին հունական շինության վրա), Սանջաքդար Հայրեդդին մզկիթն ու թեքքեն, Աբդի Չելեբի մզկիթը, Աղա համամը (բաղնիքը) (երկուսն էլ ճարտարապետ Սինանի ստեղծագործություններն են: Ճիշտ է՝ կանգուն են, սակայն  դարձել են չափազանց սխալ վերանորոգման զոհեր):

Իսկ այսօրվա եկեղեցիների մեծ մասը կառուցվել են 1830-ական թթ.: Դրանցից ամենակարևորները Այա Յորգին, Այիոս Մինասը, Այա Նիկոլան և Ակա Լիփսիս ուղղափառ հունական եկեղեցիներն են: Թեև նրանց վերաբերյալ հին արձանագրությունները թվագրվում են 1563 թվականով, սակայն զանգակատան աշտարակը կառուցվել է Աբդուլհամիդ 2-րդի օրոք, իսկ գլխավոր շինությունը կառուցվել է Առաջին համաշխարհային պատերազմի ժամանակ Ստամբուլը գրաված անգլիացիների օգնությամբ:

1942 թ. Ունեցվածքի հարկի ողբերգությունից և 1955 թ. սեպտեմբերի 6-7-ից հետո Սամաթիայի ոչ մուսուլման բնակչությունն աստիճանաբար սկսել է նվազել, սրան զուգահեռ՝ թաղամասի սոցիալական և ճարտարապետական կառուցվածքն արագորեն փոփոխության է ենթարկվել, սակայն եղել են բաներ, որոնք չեն փոփոխվել: Դրանք գլխավորում են բյուզանդական ժամանակաշրջանից ի վեր արհեստավորների, արվեստագետների ու աշխատավորների թաղամասն ու հայերի և հույների հայտնի գինետները: Այժմ սրան հավելվում է նաև «ջազի թաղամաս» որակումը, որը որքա~ն է համապատասխանում  Զիլջյանների հայրենիք Սամաթիային:

«Ակօս», թիվ 796