ՄՈԿՍ. գավառ

ՄՈԿՍ, Մոգս, Մուկըս. գավառ Արևմտյան Հայաստանի Վանի նահանգում: Գրավում էր Արևելյան Տիգրիսի (Ջերմ, այժմ`Բոհտանսու) աջակողմյան Մոկս վտակի հովիտը: Գլխավոր լեռնագագաթներն են` Առնոս (3550մ), Եղերով (3500մ), Կոռաշահապ (3560մ): Զգալի տարածք են զբաղեցնում անտառները, ալպյան մարգագետիներ: Բնակչությունը հիմնականում զբաղվել է անասնապահությամբ, մեղվաբուծությամբ, հողագործությամբ, արհեստներով:

Մոկսը համապատասխանում է Մոկք առանձնակի գավառին: XV-XVIդդ. քրդական վաչկատուն ցեղերի ներթափանցման հետևանքով Մոկսի հայերը թեև ընդունել են նախ` Ջեզիրեի (Բոհտանի) ապա՝ Հաքքարի (Ջուլամերիկի) իշխանապետությունների գերկայությունը, սակայն կարողացել է պահպանել լայն ինքնավարություն: XVIդ. կեսից վարչականորեն մտել է Օսմանյան կայսրությանն անցած Վանի նահանգի մեջ` համատեղ կառավարվելով հայ մելիքների և քուրդ բեկերի կողմից: Մոկսը հզորացել է XVIIIդ. 70-ական թթ. մելիք Հովիկի (Հովհաննես) օրոք, որը խիստ սահմանափակել է քրդերի իշխանությունը: Մելիք Հովիկի սպանությունից հետո էլ հայերը պահպանել են ինքնիշխանությունը, որը վերջնականապես վերացել է XIXդ. 40-ական թթ.: Օսմանյան վարչական բաժանմամբ Մոկսը մինչև 1902թ. գավառակ էր, ապա` գյուղախումբ (նախ`Շատախի, ապա Գյավաշի գավառակների կազմում): Հյուսիսից սահմանակից էր Գյավաշին, արևելքից` Շատախին, հարավից` Բավարիին, արևմուտքից` Մամրտանքին և Կարկառին: XXդ. սկզբին ուներ 85 բնակավայր: Կենտրոնը` Մոկս գյուղաքաղաքը:

Մոկսը Արևմտյան Հայաստանի առավել հայաշատ գավառներից էր: Ուշ միջնադարում հայտնված քրդերը սկզբնապես հաստատվել են Մոկս գյուղաքաղաքում և սակավաթիվ ագարակներում (մզրե): XIXդ. կեսից Հյուսիսային Միջագետքից Մոկս մուտք գործած նորանոր վաչկատուն քրդական ցեղերի բռնությունները  հարկադրել են բազմաթիվ հայերի գաղթել Վան, շրջակա գյուղերը, Շատախ, Արևելյան Հայաստան և այլն: Դատարկված գյուղերը (Ագրակ, Առնջիկ, Առվանց, Արծընթաց կամ Ավդիվան, Արջկանց, Էգեձոր, Ծում, Ոստինք, Վերս, Փեսավանք, Փրկեանց և այլն) աստիճանաբար բնակեցվել են քրդերով: Այնուամենայնիվ հայերը 1914թ. կազմել են Մոկսի բնակչության բացարձակ մեծամասնությունը (63%, ավելի քան 8,7 հազար մարդ): Ամենահայաշատը Մոկս գյուղաքաղաքն էր (ուներ 5 թաղ): Այստեղ էին գտնվում Ս.Ամենափրկիչ վանքը, Ս.Աստվածածին, Ս.Հակոբ եկեղեցիները (հայ գրչության հայտնի կենտրոններ), Մոկացջրի վրա կառուցված Կարմիր կամուրջը (1539թ.): Յուրաքանչյուր թաղ ուներ իր ծխական դպրոցը: Հոգևոր դպրոց (թեքքե) ունեին նաև տեղի քրդերը: Մոկսի հայաշատ բնակավայրերից էին Աղին (Հաղին), Առինջ (Հառենչ), Բուլենց (Բոլենց), Գետեզր (Գիդրիս), Գնեկանց, Կայթանց (Կագթանց), Կճավ, Նանենց, Սուրս (Սորս) գյուղերը: Մոկսի տարածքում կային բազմաթիվ վանքեր` Անդաշտա Ս.Աստվածածին, Ս.Զորավարաց կամ Զորավանք, Կճողոց, Ս.Աստվածածին, Նանենից, Ս.Մինաս, Սըպկանից, Ս.Կարապետ, Փութկու կամ Սարի Ս.Գևորգ, Քավա Ս.Նարեկացի կամ Կճավա վանք և այլն: Մի շարք գյուղեր հայ գրչության կենտրոններ էին (Ավարիս, Ատիճանց, Բուլենց, Սեպ, Սուրս, Փեսավանք):

Մոկսի հայերը գավառապետ Մուրթուլա բեկի շնորհիվ խուսափել են 1895-96թթ., 1914-15թ. կոտորածներից: 1915թ. այստեղ ապաստան են գտել հազարավոր հայեր հարևան գավառներից (Գյավաշ, Կարկառ, Մամրտանք, Շենաձոր և այլն): 1915թ. մայիսին հայկական կամավորական ջոկատները ազատագրել են Մոկսը, որը որպես առանձին գավառ (գավառապետ` Գրիգոր Նահապետյան) մտել է նոր կազմավորված Վանի նահանգի մեջ: Սակայն հուլիսին Մոկսի հայերը ստիպված գաղթել են` տալով ծանր կորուստներ: 1950թ. թուրքական մարդահամարի տվյալներով Մոկսի նախկին տարածքում կար ընդամենը 14 բնակավայր (այդ թվում` Մոկս գյուղաղաքաղաքը` բնակեցված գերազանցապես քրդերով): Ներկայում Մոկսը Բահչեսերայ անունով գավառակ է Թուրքիայի Հանրապետության Վանի նահանգում:

Հայկական համառոտ հանրագիտարան, Հատոր 3, Երևան, 1999: