ՄԱՆԱԶԿԵՐՏ. գավառակ

ՄԱՆԱԶԿԵՐՏ, Մալազկերտ. գավառակ Արևմտյան Հայաստանի Բիթլիսի նահանգի Մուշ գավառում: Գտնվում էր Արածանի (Արևելյան Եփրատ ) գետի վերին հոսանքի շրջանում` ընդգրկելով վերջինիս Մանազկերտ (Բանսան), Խնձորուտ (Էլմալուդերե), մասամբ`Խնուս վտակների հովիտները: Հյուսիսից սահմանակից էր Բասենին և Ալաշկերտին, արևելքից` Անթաբին (Դութաղ), հարավ-արևելքից` Արծկեին (Ադիլջևազ), հարավից` Խլաթին և Բուլանըխին, արևմուտքից` Խնուսին: XXդ. սկզբին ուներ ավելի քան 130 բնակավայր: Կենտրոնը` Մանազկերտ գյուղաքաղաքը:

Գավառակի բնական սահմաններն էին հյուսիսից` Շարիանի, արևմուտքից` Աղի (Աղդաղ) լեռնաշղթաները: Մանազկերտի տարածքը հիմնականում զբաղեցնում է Մանազկերտի (պատմական Օշականի) արգավանդ դաշտը: Տարածքում կա աղ: Բնակչությունը զբաղվում էր հողագործությամբ, անասնապահությամբ, արհեստներով, առևտրով:

Մանազկերտը համապատասխանում է Մեծ Հայքի Տուրուբերան նահանգի Ապահունիք, մասամբ` Հարք գավառներին: XVIդ. մտել է Օսմանյան կայսրության Էրզրումի նահանգի մեջ: 1840-ական թթ. վերջից հաջորդաբար ընդգրկվել է Վանի և Էրզրումի նահանգների կազմում: 1883թ. վերջնականապես անցել է Բիթլիսին: Մտնում էր Ս.Աղբերիկ (Վանդիր) վանքի թեմի մեջ:

Տակավին VIII-IX դդ. Մանազկերտի տարածք են թափանցել օտար վաչկատուն ցեղեր, ինչը շարունակվել է նաև հետագայում: XIIIդ. գավառակում բնակություն հաստատած քրդերն առանձին շրջաններից դուրս են մղել հայ բնակչությանը:

Ծանր հետևանքներ են ունեցել նաև XVI-XVIIդդ. թուրք-պարսկական պատերազմները, որոնց ընթացքում հազարավոր հայեր զոհվել կամ ենթարկվել են բռբագաղթի: XVIIIդ. 2-րդ կեսին ծավալված և պարբերաբար կրկնվող քուրդ բեկերի միջցեղային ընդհարումներն ամայացրել են տասնյակ հայկական գյուղեր: Մանազկերտից բազմաթիվ հայ ընտանիքներ են գաղթել՝ 1829-30թթ. հաստատվելով Ռուսական կայսրությանն անցած Արևելյան Հայաստանում: 1831թ. դատարկված գյուղերը թուրքական պետությունն սկսել է հետևողականորեն բնակեցնել քրդերով: 1870-ական թթ. որոշ գյուղերում հաստատվել են նաև հյուսիսկովկասցի լեռնականներ (չերքեզներ): 1895-96թթ. կոտորածներից հետո Մանազկերտ են տեղափոխվել նաև շատ հայ ընտանիքներ Բիթլիսի նահանգի Խիզան, Մամռտանք, Սպարկերտ և այլ լեռնային գավառակներից:

1914թ. Մանազկերտի շուրջ 50 բնակավայրերում բնակվում էր 13 հազար հայ: Նշանավոր գյուղերից էին Ռուստամգյադուկը (պատմական Ռոստոմաշեն, 1914թ. ուներ 1800 բնակիչ), Նորադինը (1914թ.` ավելի քան 1700 բնակիչ, այստեղ էր Հովհան Օձնեցու վանքը), Թոնդրակ (Թոնրակ, Թոնդրաս) գյուղը (տարածքում պահպանվել էին Ս.Հովհաննես, վանքի ավերակները):  Տարբեր ժամանակներում հիշվում են Հըսեն (պատմական Արսե), Մարմուս (պատմական Մարմոնց), Ավթընա (պատմական Ջուրչկա), Կազգոլ (պատմական Խազղուղք) գյուղերը: Աչքի ընկնող բնակավայրերից էին նաև Դերիկը, Դուգնուկը (Դիգնուկ), Խասմիկը, Խոթանլուն (Քոթանլու), Կարակայան (Խարախալա): Գավառակի տարածքում 1914թ. գործում էր 19 ծխական դպրոց` ավելի քան 520 աշակերտով: XXդ. սկզբին հայտնի էին մի շարք վանքեր (հիմնականում` կիսավեր), որոնցից առավել նշանավոր էր Ապահունյաց վանքը (Ս.Նիկողայոս կամ Ս. Աստվածածին, ավերակները` Քուռուջա կամ Խռուջեն հայաբնակ գյուղի մոտ):

1915թ. մայիսին, Արևմտյան Հայաստանում ռուսական բանակի առաջխաղացման շնորհիվ, Մանազկերտի հայերը խուսափել են զանգվածային ոչնչացումից: Սակայն հուլիսին նրանք ևս ստիպված գաղթել են: Հետագայում Մանազկերտի 3 տասնյակ գյուղերում վերահաստատվել են զգալի թվով հայեր (1917թ.` շուրջ 5 հազար), որոնք 1918թ. վերջնականապես լքել են իրենց բնօրրանը: Ներկայում Մանազկերտը գավառակ է Թուրքիայի Հանրապետության Մուշի նահանգում:

Հայկական համառոտ հանրագիտարան, Հատոր 3, Երևան, 1999: