Սուրբ Ամենափրկիչ (Հալասքար) եկեղեցի

Պատմական ակնարկ

«480 թ. (ՄԹ 1035 թ.) ես` Աբլղարիբ մարզպանս, Կ.Պոլսում հռոմեացի կայսր Միքայելի մոտ Սմբատ շահնշահի անունից ծանուցեցի և մեծ ջանքերի ու ծախսերի արդյունքում կարողացա ստանալ Սուրբ խաչի մասունքը և երբ վերադարձա« կառուցել տվեցի այս տաճարը…»

1. Եկեղեցին նախքան փլուզվելը

2. Եկեղեցու պատկերը արևմուտքից

3. Եկեղեցու պատկերը հարավ-արևելքից

1035 թ. այս մեծ եկեղեցին ստացել է իր ամբողջական տեսքը: Եկեղեցու պատերի երկար և նրբագեղ արձանագրությունները շատ բան են պատմում ժամանակաշրջանի մասին:

Վերևում մասամբ մեջբերված արձանագրությունը նշում է, որ Աբլղարիբ Պահլավունի իշխանը այս եկեղեցին կառուցել է Սուրբ խաչի մասունքները պահպանելու համար: Այս սրբազան մասունքը ձեռք է բերել Կ. Պոլիս գնալիս: Արձանագրության մեջ հրամայում է` մինչ Հիսուսի երկրորդ գալուստը եկեղեցում կազմակերպել գիշերային պատարագներ:

Մյուս արձանագրությունները պատմում են 1193 թ. վերականգնման մասին, որի ժամանակ ուխտավորներին ապաստանելու համար հավելվել է երկու ժամատուն, իսկ 1291 թ. մուտքի առջև ավելացվել է ժամատան աշտարակ: Բացի ճակատի որոշ հատվածների բետոնե հետքերբ՝ այս կառույցներն ամբողջությամբ ավերվել են: Մեկ այլ արձանագրության համաձայն` 1342 թ. Վահրամ Զաքարյան իշխանը հրամայել է վերանորոգել եկեղեցու գմբեթը, շինարարական աշխատանքները ղեկավարել է ճարտարապետ Վասիլը:

19-րդ դարի վերջին եկեղեցին դեռևս կանգուն էր, սակայն փլուզման եզրին էր: Հ. Ֆ. Բ. Լինչը 1894 թ. Անի այցելելուց հետո ասել է. «Եթե փլուզումը կանխարգելող միջոցներ չձեռնարկվեն, այս շինությունը մի քանի տարուց ավել կանգուն չի մնա»:

1912 թ. ռուս  հնագետները արևելյան ճակատի քարերի մեծ մասը վերականգնել են, սակայն 1975 թ. եկեղեցու արևելյան կեսը փոթորիկի ժամանակ փլվել է: Որոշ աղբյուրներ դեպքը  վերագրում են1930 թվականին, սակայն 1950-ական թվականների մասին  վկայում են գյուղացիները: Հայտնի է, որ քարերի ցած թափվելու ձայնը լսվել է պարիսպներից դուրս գտնվող գյուղում: Եկեղեցու մնացած մասը 1989 թ. երկրաշարժի ժամանակ ցնցվել է, և այսօր ամբողջությամբ փլվելու վտանգի եզրին է:

1999 թ. հետագա փլուզումը կանխելու համար ուշ ձեռնարկված քայլով դուռը փակվել է կոպտորեն շարված խճաքարե պատով: Իրականում ոչ մի ազդեցություն չի ունենալու, սակայն երբ վերջնականապես ավերվի, սա թուրքերին հնարավորություն կտա պնդել, որ իրենք արել են ձեռքից եկածը՝ փլուզումը կանխելու համար: Ինչպես պատմում են, այս «աշխատանքը» կատարել է օտարազգի ճարտարապետը:

1. Ճակատի վրա բութ կամարների շարք

2. Ճակատի գագաթը

3. Փլուզված արևելյան ճակատի մի հատվածը

Եկեղեցու ճարտարապետությունը

Եկեղեցին գրեթե կլոր է, արտաքինից բաժանված է տասնինը անկյան: Շատ բարձր և շատ լայն ճակատը անսովոր ձևով բաժանված չէ բազմանկյան, միանավային է: Ներսից ծածկված է կիսաշրջանաձև գմբեթով: Հարավային ճակատի միակ մուտքը “pseudo-antique” կեղծ հնություն քանդակով ուղղանկյուն մեծ դուռն է, որն ունի հինգ պատվանդան:

Ունեցել է ութ ապսիդ. ներսի խորանի ապսիդը մյուսներից ավելի մեծ է: Խորանի ապսիդի երկու կողմում փոքրիկ մատուռ է եղել, որը մխրճված է եղել պատի հաստության մեջ: Պետք է, որ շինության թուլացնելու և եկեղեցու փլուզման պատճառ հանդիսացած լինեն այս երկու մատուռը և լայն ապսիդը, որոնք այդ բաժնին վնաս են հասցրել:

Որմնանկարներ

Կանգուն յուրաքանչյուր ապսիդի պատին, գմբեթեի կեսի վրա և խոյակներին խամրած որմնանկարներ կան, որոնք բարձրորակ են և ավելի շատ պատկանում են բյուզանդական ոճին: Նկարիչը Սարգիս Փարչկանս անունով մի հայ է եղել: Հավանաբար 13-րդ դարում, միգուցե նաև՝ 1291 թ. վերանորոգվել է:

Ապսիդների որմնանկարներ

Հետագայում թվում է, թե ծեփապատվել է (միգուցե եկեղեցին օգտագործվել որպես մզկի՞թ), այսօր ավերված վիճակում է: Ավերված խորանի ապսիդի վրա պատկերված է եղել Հիսուսը` գահին բազմած, ինչպես նաև եղել են Հիսուսի և չորս առաքյալների կյանքի թեմաներով այլ նկարներ:

Կառույցի ուսումնասիրություն

Ճակատի մեծ չափը, որը եկեղեցու հատակից շատ փոքր չէ, եկեղեցու նախագծի ամենաուշագրավ էլեմենտն է:

Ոմանց համաձայն` ճակատի այսօրվա տեսքը 1342 թ. վերանորոգման ժամանակ ընդարձակման արդյունք է: Ես որոշ կասկածներ ունեմ: Չեմ կարծում, որ Անիում 14-րդ դարում զարգացած է եղել նման գմբեթ ստեղծելու տեղնիկան կամ էլ մշակութային վստահությունը: Եթե նախքան 1342 թ. ճակատն ավելի փոքր է եղել, ապա ինչպե՞ս էր եկեղեցու վրա պահվում: Բացի այդ՝ եկեղեցու ստորին հատվածները նախագծել են՝ կարծես մեծ գմբեթ պլանավորելով: Պատերը, որոնք իրենց վրա են կրում մեծ ճակատը և գմբեթը, բավական մեծ ուժ են գործադրում: Այս թուլացումը հնարավորինս նվազեցնելու համար, բացի մուտքի կլոր պատուհանից և ապսիդի փոքրիկ պատուհանից, եկեղեցու ստորին հատվածներում պատուհաններ չեն դրվել:

Մեծ դուռ

Սուրբ Ամենափրկիչ եկեղեցին երկրաչափորեն տիպիկ հայկական եկեղեցիներից մեկն է: Ամբողջությամբ անխառն երկրաչափական ձևերից` գլանից և գնդից է կառուցված:

Տեխնիկական տեսանկյունից ամենաարկածային կառույցն է: Միջնադարյան հայակական եկեղեցիների շինարարության մեթոդը (ջարդված քարից և բետոնից ձևավորված կորիզ և դա երեսպատող սրբատաշ քար) ստեղծում է համապարփակ շինություն: Սուրբ Ամենափրկիչ եկեղեցին այս համապարփակ կառույցների ժառանգության առանձնահատկությունները նոր գագաթներ է տանում: Պատերը, տանքը, ճակատը, գմբեթը, սյուները, ապսիդները՝ բոլորը միախառնվում են միակ և միասնական գոյության մեջ: Այդ իսկ պատճառով, երբ սկսեց փլվել, եկեղեցու կեսը հողին հավասարվեց: Շինարարության տեսանկյունից բնութագրվում է հետևյալ կերպ` կամ բոլորը, կամ ոչինչ:

Պատերի վար արձանագրություններ

Եկեղեցու ներսի եռաչափ ուսումնասիրություն

Ներքևի գծանկարները Ամենափրկիչ եկեղեցու ներքին հատվածի երկրաչափական եռաչափ մոդելներն են, որոնք համակարգչով են գծագրված: Սրանք ստեղծվել են 1980-ականների սկզբներին, երբ դեռ «երկրաչափական մարմինների մոդելավորումը» պարզունակ էր: Մոդելը պետք է, որ կառուցված լինի պարզ երկրաչափական մարմիններից` գնդեր, կոներ և խորանարդեր: Վերջնական պատկերը դեռևս կարելի է ստեղծել, սա էլ մատնանշում է եկեղեցու երկրաչափական անխառնությունը:

Չափումները կազմված են Ստրժիգովսկու “Die Baukunst der Armenier und Europa”  աշխատության մեջ պատճենահանված՝ Թորոս Թորամանյանի` եկեղեցու նախագծի և հատման գծագրերից:

http://www.virtualani.org/redeemer/turkish.htm