ՄՈԿՍ

ՄՈԿՍ. բերդավան Արևմտյան Հայաստանի Մոկս գավառում:

Մոկսի յուրաքանչյուր թաղ ունեցել է իր եկեղեցին (չեն պահպանվել): Շրջակայքում կանգուն եկեղեցիներից է Անճղոնց Ս.Աստվածածինը (XIIIդ., վերանորոգվել է 1676թ.): Քարի և աղյուսի զուգակցումով կառուցված, քառանիստ խորանով թաղածածկ դահլիճ է: Աղոթասրահը մեկ զույգ որմնամույթերով և նրանց միջև ձգվող կամարով բաժանված է երկու մասի, որոնք ծածկված են խաչվող թաղերով: Նման հորինվածք է ունեցել Դաշտ թաղի Ս.Հակոբ եկեղեցին (XIVդ.), որն ուշ միջնադարում գրչության կենտրոնն էր: Մոկաց Ս. Խաչ վանքը (կոչվել է նաև Ս.Կանանց վանք), ըստ ավանդության, հիմնադրել է Հռիփսիմեն: Հիշատակվում է Xդ-ից:

XVI-XVII դդ. այստեղ բազմաթիվ ձեռագրեր են գրվել: Վանքի Ս.Հովհաննես Մկրտիչ եկեղեցին (ըստ արձանագրության՝ կառուցվել է 1408թ.) ուղղանկյուն թաղածածկ դահլիճ է, արևելյան կիսաշրջանաձև խոր աբսիդով, որի երկու կողմերում ավանդատներ են (դեպի դահլիճ նայող կամակակապ բացվածքներ և վերևում թաքստոցներ ունեցող երկրորդ հարկերով): Եկեղեցուն արևմուտքից կից է ուղղանկյուն, չորս խաչաձև հատվածքի մույթերով, սրբատաշ բազալտով կառուցված ժամատունը (XVIIդ.): Ծածկի կենտրոնական հատվածը իրականացված է խաչվող, կողայինները` գլանային թաղերով:

Մոկսից արևելք՝ Առնջո ձորում, լեռան լանջին Մոկաց Ամենափրկիչ վանքն է: Հիշատակվում է XIIIդարից մինչև XVIIդ., եղել է Վասպուրականի նշանավոր գրչության կենտրոն: Գլխավոր Ս.Աստվածածին եկեղեցին (հիմնովին վերակառուցվել է 1570թ., Հովսեփ ճարտարապետի ձեռքով) ձգված համաչափություններով, միանավ թաղածածկ դահլիճ է, երեք զույգ որմնամույթերով և արևելքում բավական խոր, ընդարձակ կիսաշրջանաձև խորանով: Կառուցված է քարով, ներսում օգտագործված է աղյուս: Եկեղեցուն արևմուտքից կից է քառակուսի, չորս մույթերով կենտրոնակազմ հորինվածքով գավիթը (XVIIդ), որի ծածկի միջին հատվածը պսակված է երդիկավոր գմբեթով, իսկ անկյունները՝ կիսագնդերով: Գավիթին հարավից կից է Ս.Հովհաննես Մկրտիչ եկեղեցին (1704թ.), որը մեկ զույգ որմնամույթերով թաղածածկ դահլիճ է` կառուցված սրբատաշ քարով, իսկ կամարները և թաղը` աղյուսով: XXդ. կիսականգուն վիճակում էր Մոկսի բերդը` կառուցված բարձր ու անմատչելի ժայռի գագաթին:

Մոկսի հայ բնակիչները բռնի տեղահանվել են 1915թ.: Նրանց մեծ մասը զոհվել է գաղթի ճանապարհին:

Հայկական համառոտ հանրագիտարան, Հատոր 3, Երևան, 1999: