ՄԱՄՐՏԱՆՔ. գյուղախումբ

ՄԱՄՐՏԱՆՔ, Մամռտանք, քրդերեն` Նամրան, Նեմրան. գյուղախումբ Արևմտյան Հայաստանի Բիթլիսի նահանգի համանուն գավառի Խիզան գավառակում, Արևելյան Տիգրիսի (Ջերմ, այժմ` Բոհտանսու) Մամրտանք (Նամրանդերե) վտակի հովտում: Հյուսիսից սահմանակից էր Սպարկերտին, արևելքից` Մոկսին, հարավից` Բարվարիին, արևմուտքից` Շիրվանին և Նըզարին: Տեղանքը լեռնային է, հիմնականում անտառապատ: Ունի փարթամ արոտավայրեր: Բնակչությունը զբաղվում էր անասնապահությամբ, հողագործությամբ, արհեստներով:

Մամրտանքը համապատասխանում է Մեծ Հայքի Մոկք նահանգի Միջա գավառին: XVդ. ենթարկվելով Հայկական լեռնաշխարհ տեղափոխված Նամիրի (Նեմիր) քրդական ցեղի գերիշխանությանը՝ վերջինիս անունով հայերի շրջանում սկսել է կոչվել է Մամրտանք (աղբյուրներում հանդիպում է նաև Մամընդտանք, Կոտերո երկիր ձևերով): Սկզբնապես մտել է Խիզանի իշխանապետության (հուքյումեթի) մեջ, իսկ 1530-ական թթ., վերջինիս մասնատումից հետո, դարձել առանձին գավառ (սանջակ) Վանի նահանգի (էյալեթ) կազմում (ավելի հայտնի էր Բերդաց անունով): 1850-ական թթ. անցել է Դիարբեքիրի նահանգին, իսկ 1880-ական թթ. կեսից վերջնականապես տրվել Բիթլիսին: XXդ. սկզբին ուներ ավելի քան 30 բնակավայր:

Մինչև XIXդ. 2-րդ կեսը հայերը կազմել են Մամրտանքի բնակչության գերակշիռ մեծամասնությունը: Հատկանշական է, որ հիմնականում XVIII-XIXդդ. քրդաբնակ դարձած գյուղերը, չնչին բացառությամբ, պահպանել են հայեցի անվանումները (Արարք, Արմայիս կամ Արամայիս, Դիմանց, Ետենց կամ Հետինց, Նորշեն, Շատենց, Սմողս և այլն): 1840-ական թթ. Մամրտանք են թափանցել նորանոր վաչկատուն քրդական ցեղեր (Մարդինի շրջանից): Ամենամյա տեղաշարժերով երկվորներն անդառնալի հարված են հասցրել Մամրտանքի տնտեսությանը, կողոպտել և ավերել բնակավայրեր, ոչնչացրել բազմաթիվ ճարտարապետական հուշարձաններ:

Հայ բնակչության համար հատկապես ծանր հարված էր 1877-78թթ. շեյխ Ջալալեդդինի ավերիչ արշավանքը, որն ամայացրել է Մամրտանքի շատ գյուղեր: Ողբերգական հետևանքներ է ունեցել նաև 1880-ական թթ. սկզբի սովը: Այդ շրջանից է սկսվել Մամրտանքի հայերի զանգվածային արտագաղթը (Բուլանըխ, Մանազկերտ, Մուշ և այլն), 1895-96թթ. տեղի 2 տասնյակ հայկական գյուղեր ենթարկվել են կոտորածի (մոտ 200 զոհ), համատարած բնույթ է ստացել բռնի կրոնափոխությունը, ինչի հետևանքով հայաթափվել են Բվան, Գոմեր, Սենամերիկ, Վանք (Դեր) գյուղերը:

1870-ական թթ. Մամրտանքի 640 հայ ընտանիքներից XX դ. սկզբին մնացել էր 200-250-ը: Այդուհանդերձ, առաջին համաշխարհային պատերազմի նախօրյակին հայերը դարձյալ կազմել են բնակչության մեծամասնությունը (տարբեր տվյալներով` 50-60 %): Մամրտանքի նշանավոր հայկական բնակավայրերից էր Ապարանքը (Ապհարանց)` իր հռչակավոր Ս.Խաչ վանքով: Հնագույն գյուղերից էր Սեղը (Ծեղ, Սեխ, XVIդ.` գյուղաքաղաք), որի մոտ էր Դերեժկա (Դերշկա) Ս.Խաչ վանքը: Մի շարք բնակավայրեր եղել են գրչության կենտրոններ: Աչքի են ընկել` Ավնդացը (Հավընդանց), Գուզենց (Գյուզենց), Կառնա, Միջա (Մեղա), Շենաղբյուր, Օվ (Հով) գյուղերը: Շենաղբյուր և Սեղ գյուղերում գործել են ծխական դպրոցներ:

1915թ. Մամրտանքի հայերը հիմնականում փրկվել են կոտորածից` ապաստանելով հարևան Մոկսում: Սակայն Վանից ռուսական բանակի հուլիսյան նահանջը ստիպել է նրանց, մեծաթիվ զոհեր տալով, գաղթել և հաստատվել Արևելյան Հայաստանում ու Իրանի Սալմաստ գավառում: 1918թ. թուրքական հարձակումը հարկադրել է վերջինիս տարածքում բնակվող մամրտանցիներին կրկին տեղահանվել և նորանոր կորուստներով սփռվել աշխարհով մեկ: Թուրքական մարդահամարի տվյալներով նախկին գյուղախմբի տարածքում 1950թ. բնակեցված էր ընդամենը 4 գյուղ: Ներկայում Մամրտանքը Թուրքիայի Հանրապետության Բիթլիսի նահանգի Խիզանի գավառակի կազմում է:

Հայկական համառոտ հանրագիտարան, Հատոր 3, Երևան, 1999: