ՄԱԼԱԹԻԱ

ՄԱԼԱԹԻԱ, Մելիտե. քաղաք Փոքր Հայքում՝ Խարբերդից հարավ-արևմուտք՝ Եփրատի հետ Մելաս վտակի գետախառնուրդից մոտ 15կմ հարավ՝ երեք կողմից լեռներով շրջափակ հարթավայրում:

Հիշատակվում է դեռևս խեթական (Մելիտա), ասորական (Մելիդ, Միլիդա, Մելիդի և այլն), ուրարտական (Մելիտեիա) արձանագրություններում, անտիկ հեղինակներ Ստրաբոնի, Տակիտոսի երկերում (Մելիտինե): Աշխարհագրական հարմար դիրք ունեցող Մալաթիան գտնվել է Արքայական ճանապարհի վրա (հետագայում ևս այստեղով անցել են կարավանային ուղիներ):

IVդ. վերջին, երբ բյուզանդական Թեոդոսիանոս կայսրի օրոք Փոքր Հայքը մասնատվել է, Մալաթիան դարձել է Երկրորդ Հայք, Հուստինիանոս կայսրի (527-565թթ.) վարչական բարեփոխումներից հետո` բյուզանդական Երրորդ Հայք պրովինցիայի կենտրոնը:

Մանազկերտի ճակատամարտից (1071թ.) հետո Մալաթիան զավթել են սելջուկյան թուրքերը:

Մինչև XII-XIII դդ. Մալաթիայում գերակշռել են հայերը, այնուհետև` հույները, իսկ հետագայում Մալաթիայում հաստատվել են նաև թուրքերը: Սեբաստիայի նահանգի մասնատումից հետո, Մալաթիան դարձել է Մալաթիա նահանգի կենտրոնը:

1841թ. Մալաթիայում տեղավորվել են թուրքական զորամասեր, և բնակիչները քաղաքից մոտ 8 կմ հարավ-արևմուտքում հիմնել են նոր Մալաթիա, որը եղել է գավառի կենտրոն, իսկ 1870-ական թթ. մտել է Խարբերդի նահանգի մեջ:

1895թ. հայկական կոտորածների ժամանակ Մալաթիայի հայ բնակիչները դիմել են ինքնապաշտպանության, սակայն թուրքական գերակշիռ զորքը կոտորել է մոտ 7500 հայ, մեծ մասամբ` ծերեր, կանայք և երեխաներ:

1915թ. Մալաթիայի 40 հազար բնակիչներից հայեր էին 20 հազարը: Զբաղվում էին արհեստներով (հատկապես մանածագործությամբ, ջուլհակությամբ), առևտրով, շերամապահությամբ, երկրագործությամբ: Ունեին երեք եկեղեցի և նույնքան վարժարան: Քաղաքից դուրս՝ այգիների մեջ, գտնվում էր Մալաթիայի եպիսկոպոսանիստ Ս.Լուսավորիչ վանքը:

Մալաթիայի հայերը զանգվածաբար կոտորվել են 1915թ Մեծ եղեռնի ժամանակ: Ողջ մնացածները բռնությամբ տեղահանվել են և քշվել սիրիական անապատներ: Փրկվածներն ապաստանել են տարբեր երկրներում:

Այժմ (1990թ.) Մալաթիայում կան փոքրաթիվ հայ համայնք (շուրջ 30 ընտանիք) և չգործող կանգուն եկեղեցիներ:

Հին Մալաթիան (Էսկի Մալաթիա) այժմ սակավաբնակ է: Պահպանվել են պարսպի որոշ մնացորդներ, հոգևոր և աշխարհիկ շենքերի ու բնակելի տների ավերակներ: Հայրենադարձված մալաթիահայերը Երևանում հիմնել են Նոր Մալաթիա թաղամասը, որտեղ ներկայում ապրում են նրանց ժառանգները, պահպանում են սովորույթնները, ստեղծել են հայրենակցական միություններ:

Հայկական համառոտ հանրագիտարան, Հատոր 3, Երևան, 1999: