ԽՈՒԹ

ԽՈՒԹ, Խոյթ, գավառ Մեծ Հայքի Տուրուբերան նահանգում, Սանասունք լեռան հարավային կողմում, անտառապատ լեռնային վայրում: Կենտրոնն էր Խութ (Խոյթ) բերդ-ամրոցը: Հարավից և հարավ-արևելքից սահմանակից էր Աղձնիքի Սասուն, արևմուտքից` Տուրուբերանի Ասպակունյաց ձոր, հյուսիսից և հյուսիս-արևելքից` Տարոն գավառներին:

Հայաստանի 387թ. բաժանմամբ ընկել է Սասանյան Իրանի, 591թ. վերաբաժանմամբ` Բյուզանդական տիրապետության տակ: VIIդ. գավառն ասպատակել են արաբական նվաճողները: Խութի ազատասեր և քաջակորով լեռնականները, Հովհան Խութեցու գլխավորությամբ, 851թ. ջախջախել են Արաբական խալիֆայության զորքը, սպանել նրա զորապետ Յուսուփին:

IXդ. Խութը միավորել է Սասունի իշխանությանը: 1064թ. սելջուկյան թուրքերը զավթել են Խութը, սակայն այն պահպանել է կիսաանկախ գոյավիճակը:

1459-60թթ. հակաթուրքական պայքարին մասնակցելու նպատակով Խութից Հռոմ` պապի հետ բանակցելու է մեկնել Հեթումը: XVIդ. Խութը զավթել է Օսմանյան սուլթանությունը (եղել է Բիթլիսի նահանգի մեջ):

1915թ. ուներ 19 հայաբնակ գյուղ, որոնք ավերվել են, իսկ բնակիչների մեծ մասը զոհվել է 1915թ. Մեծ եղեռնի ժամանակ:

1916թ. գարնանը ռուսական մի զորամաս ազատել է փրկվածներին և տեղափոխել Մուշ: 1917թ. վերջին Խութ-Բռնաշենի կենդանի մնացած բնակիչներն ապաստանել են Արևելյան Հայաստանում:

Խութում է Ս.Աղբյուրիկ (Աղբերկա) կամ Վանդիր եպիսկոպոսանիստ վանքը (V-VIդդ.): Գմբեթավոր, պարսպապատ այս վանքը ծառայել է նաև որպես ամրոց: X-XIIIդդ. այն եղել է Սասունի իշխանների դամբարանը: Խութի Կոռ գյուղում է ծնվել հայ դպրության նշանավոր գործիչ Ներսես Մշեցին:

Հայկական համառոտ հանրագիտարան, Հատոր 2, Երևան, 1995: