ՇԱՏԱԽ. գավառակ

ՇԱՏԱԽ. գավառակ Արևմտյան Հայաստանի Վանի նահանգում` Վանա լճից հարավ: Ընդգրկում էր Արևելյան Տիգրիսի և նրա վտակ Սևտիկին (Սիվտիկին) ձորահովիտները: Համապատասխանում է Մեծ Հայքի Մոկք նահանգի Արքայից, Ջերմաձոր, Իշայր և մասամբ` Վասպուրականի Բուժունիք, ու Անձևացիք գավառներին: Կենտրոնը`Թաղ (Շատախթաղ) ավանը:

Մինչև XIXդ. կեսը Շատախը կիսաանկախ հայկական իշխանությունն էր, որի իշխանները երբեմն ենթարկվել են հարևան Հաքքարի քրդական խանությանը: Այուհետև վերածվել է Օսմանյան կայսրության սովորական վարչատարածքային միավորի: Չդիմանալով քրդական և թուրքական բռնություններին` մեծ թվով հայեր ստիպված հեռացել են տարբեր վայրեր, և լքված բնակավայրերն աստիճանաբար զբաղեցրել են նորեկ քրդերը:

Հայ բնակչությունը զգալի կորուստներ է կրել նաև Վանի 1896թ. հունիսյան ջարդի ժամանակ: Վասպուրականի առաջնորդարանի փոխանորդ Ա Մարգարյանի տվյալներով` Շատախի միայն 18 գյուղերի զոհերի թիվը կազմել է 270 մարդ: Այս ամենով հանդերձ Շատախը XXդ. սկզբին Վանի նահանգի առավել հայաշատ գավառակներից մեկն էր: Թեև Շատախի հարավարևելյան, մասամբ նաև հյուսիսային շատ գյուղեր լիովին հայաթափվել էին, բայց մեծ մասը դեռևս պահպանել էր պատմական անվանումները (Արկանիս, Գլեսոր, Գոտիս, Թաղվերս, Թլոլանց, Ծառնոց, Կոռանց, Կոռտակ, Հացիս, Հորիս, Ճիճանց, Ճճկանց, Մարդանց, Նորովաց, Շամենց, Շկեվանց, Ջալկանց, Սուրբ Գևորգ կամ Սիմգորիկ, Վերիշեն և այլն), մնացել էին եկեղեցու և գերեզմանի ավերակներ:

Վանի ռուսական փոխհյուպատոս Վ.Մաևսկու տվյալներով` 1889թ. Շատախի բնակչության 59%-ը հայեր էին: Ըստ 1914թ. Աղթամարի թեմի վիճակագրության` Շատախը ուներ 12418 բնակիչ, որից 6560 (52,8%) հայեր: Այլ տվյալներով` 10 հազար հայ: Հիմնականում զբաղվել են անասնապահությամբ, երկրագործությամբ (Փեսան դաշտում), մեղվաբուծությամբ, շալագործությամբ (հատկապես Թաղ ավանում):

XXդ. սկզբին Թաղը (կառուցված Քյուրեկ և Գյուլալակյան լեռների միջև գտնվող ձորում` Տիգրիսի ափին) ուներ 200-250 տուն հայ բնակիչ, որոնք ապրում էին 3 թաղամասում` Վերին, Ներքին և Ջրաղացի: Ուներ 2 եկեղեցի (Ս.Աստվածածին, Ս.Ստեփանոս), արական և իգական դպրոցներ, գործել են գրադարան, ընթերցատուն, լույս են տեսել խմորատիպ «Տիգրիս» և «Անկախ Տիգրիս» թերթերը:

1896թ. և հատկապես 1915թ. Շատախի հայերը, կազմակերպած պաշտպանության շնորհիվ, կարողացան փրկվել կոտորածից (Շատախի հերոսամարտ 1915թ.): 1915թ. մայիսի 11-ին Թաղ մտան Դրոյի (Դրաստամատ Կանայան) գխավորած կամավորական գնդերը: Ռուսական զորքերի հուլիսյան անսպասելի նահանջի պատճառով Շատախի հայերը ևս ստիպված գաղթեցին Արևելյան Հայաստան:

Շատախում պահպանվել են (1960-ական թթ.) մի շարք միջնադարյան հայկական եկեղեցիներ, ճարտարապետական հուշարձաններ: Թաղ ավանում` Ս.Հովհաննես Մկրտիչ եկեղեցին (XVIIդ.), հիմնովին վերակառուցել է Աղթամարի Խաչատուր Գ կաթողիկոսը` 1880-82թթ.: Այն խոշոր (14 X 20 մ) եռանավ բազիլիկ է` երկու զույգ խաչաձև մույթերով, արևելքում դեպի դահլիճ բացվող երեք աբսիդներով: Առաստաղի ինը հատվածները ծածկված են ձվաձև, առագաստային անցումներով ցածրիկ գմբեթներով:

Գետի ձախ ափին գտնվում է Ս.Ստեփանոս եկեղեցին (XVIIդ), որը երկու կողմում չափազանց նեղ և երկար ավանդատներով թաղածածկ դահլիճ է (6 X 13մ):

Թաղ ավանից 1 կմ հյուսիս կանգուն է բավական լավ պահպանված Ս.Աստվածածին եկեղեցին, որը մեկ զույգ որմնամույթերով և երկայնական պատերին կից որմնախորշերով թաղածածկ դահլիճ է (աբսիդը կառուցված է հայկական ճարտարապետության մեջ աննախադեպ` քառանիստ ձևով):

Ս.Աստվածածնին մոտ է թաղածածկ դահլիճի տիպի, բեմի կիսաձվաձև աբսիդով Ս.Երրորդություն եկեղեցին, որը կառուցվել է վաղ միջնադարի նույնատիպ շինության տեղում. արևելյան կողմում պահպանվել է նախկինի բեմը` շեշտված պայտաձև աբսիդով:

Թաղից հարավ` այժմ Կաշիկ կոչվող գյուղում, կա երկու եկեղեցի` միանավ թաղածածկ դահլիճ և գյուղից դուրս` գմբեթավոր դահլիճ (բավական լավ պահպանված) տիպի:

Թաղից հարավ-արևելք` Շատախ գետի վտակի ափին, կանգուն է Ս.Սարգիս եկեղեցին (XIVդ.), որն ունի գմբեթավոր դահլիճի հորինվածք` երկու զույգ գմբեթակիր հզոր մույթերով, արևելքում` բեմի ուղղանկյուն աբսիդով: Գմբեթատակ քառակուսուց անցումը դեպի գմբեթ առագաստների միջոցով է: Թմբուկը ներսից գլանաձև է, դրսից` ութանիստ:

Սևտիկին գյուղում պահպանվել է Սուրբ Տիկին եկեղեցին (Xդ): Այն քառախորան է, կենտրոնագմբեթ` կառուցված կոպիտ տաշված բազալտով: Հյուսիս-արևելյան անկյունում` աբսիդով ավանդատուն է, իսկ հարավ-արևելյան անկյունում` ուղղանկյուն սենյակ, միակ մուտքը արևմուտքից է: Գմբեթատակ քառակուսուց անցումը դեպի ներսից գլանաձև, դրսից ութանիստ թմբուկով գմբեթը իրականացված է առագաստներով:

Հայկական համառոտ հանրագիտարան, Հատոր 4, Երևան, 2003: