ՇԱՊԻՆ-ԳԱՐԱՀԻՍԱՐ

ՇԱՊԻՆ-ԳԱՐԱՀԻՍԱՐ, Շաբին Գարահիսար. քաղաք և գավառ Արևմտյան Հայաստանի Սեբաստիայի նահանգում: Այժմ` Թուրքիայի Գիրեսուն իլի Շաբին Կարահիսար գավառի կենտրոնը: Ուսումնասիրողները նույնացնում են պատմական Նիկոպոլիս գավառի Մավրոկաստրոն բերդաքաղաքի հետ (հունարեն`Սևաբերդ): Թուրքական տիրապետության հաստատումից (1473թ.) հետո բերդանունը թարգմանվել է Շապին Գարահիսար:

XVIIդ. թուրքական ուղեգրող Էվլիա Չելեբիի վկայությամբ` Շապին Գարահիսարը ուներ 750 խանութ, բազմաթիվ արհեստանոցներ, 2 բաղնիք, 9 թաղ, 1600 տուն բնակիչ: Քաղաքի պարիսպներն արմացված էին 70 աշտարակով և 100 պատվարով, բերդն ուներ 3 մետաղակուռ դարպաս, ջրմաբարներ, ցորենի ամբարներ: Սրակամար դարպասներից մեկի մուտքին զետեղված էր իշխանական զինանշանի վահանիկ` երկգլխանի արծվանշանով:

Առաջին համաշխարհային պատերազմի նախօրեին Շապին Գարիահիսարը ուներ ավելի քան 7 հազար հայ բնակիչ (1200 տուն): Գործում էին Ս.Աստվածածին և Ս.Փրկիչ եկեղեցիները (երբեմն հիշվում է նաև Ս.Ստեփանոսը), Մուշեղյան և Ս. Փրկիչ վարժարանները, Օրիորդաց նախակրթարանը:

Քաղաքն արհեստագործության և առևտրի աշխույժ կենտրոն էր, արտահանում էր պաղլեղաքար (շիբ), արհեստագործական տարբեր արտադրանքներ, միրգ և հացահատիկ: Շապին Գարահիսարը Սեբաստիայի (Սվազի) նահանգի համանուն գավառի կենտրոնն էր:

Հայերը հիմնականում կենտրոնացած էին Շապին Գարահիսարի և Սուշեհիրի կամ Անդրեասի (Աշխարովա, պատմական Աշխարհաբերդ) գավառակների ավելի քան 40 բնակավայրերում: Նշանավոր էին Անդրեաս կամ Էնդերես (4 հազար հայ բնակիչ) և Թամզարա (3-3,5 հազար) գյուղաքաղաքները, Աղվանիս (Աղվընիս), Այծպտեր (Վերին կամ Մեծ և Ներքին), Անեղրի (Աներղի), Արղավիս (Աղրավիս), Բուրգ (Բյուրք), Ծիպեռի, Մշակնոց (Մշկնոց), Սիս, Քրթանոց (Կրթանոց) ավաններն ու գյուղերը: Գավառում էին գտնվում Ս.Առաքելոց (ժամանակին` առաջնորդանիստ), Կարմրակ, Ս.Նշան և Թամզարայի Ս.Գևորգ վանքերը:

Շապին Գարահիսարի հայ բնակչությունը ենթարկվել է թուրքական կոտորածներին 1895-96թթ. և Մեծ եղեռնի ժամանակ, սակավաթիվ փրկվածներն ապաստանել են Արևելյան Հայաստանում և այլուր:

Շապին Գարահիսարում են ծնվել զորավար Անդրանիկը, ճարտարապետ Թ.Թորամանյանը:

Հայկական համառոտ հանրագիտարան, Հատոր 4, Երևան, 2003: