Գմբեթ եկեղեցի

Պատմական ակնարկ. տեղադրություն

 

1. Գմբեթ եկեղեցու արևմտյան ճակատը

2. Եկեղեցու արտաքին տեսքը հյուսիս-արևմուտքից

Հայկական այս եկեղեցու ավերակները գտնվում են Կարսից 10 կմ հարավ-արևմուտք` Կարս-Էրզրում ճանապարհից մի քանի մետր հյուսիս` մարգագետինների միջև:

Այսօր եկեղեցու շրջակայքում այլ շինություն չկա, սակայն գանձագողերի պեղումները ցույց են տալիս, որ այստեղ երբեմնի բնակավայր է եղել: Շրջակայքում պետք է, որ ամենաքիչը մեկ հիշարժան շինություն եղած լինի: Պեղումների արդյունքում եկեղեցուց մոտ 25 մ արևմուտք մեծ բետոնե զանգվածներ են հայտնաբերել:  Տեղաբնակները պատմում են, որ գտնվել է հին մետաղադրամներով լի մի քար:

1. Գմբեթ եկեղեցու ներսը արևելքին նայելիս, անկյունային կամարների և ապսիդների դասավորության ցուցադրություն

2. Հարավարևելյան անկյան անկյունային կամարը

Գմբեթ եկեղեցու պատմության մասին ոչինչ հայտնի չէ՝ բացի  այն, որ 1830-ականներին ավերված է եղել: Ոչնչացվել է եկեղեցու գմբեթը, ճակատային մասը, դրսի երեսպատման քարերը և պատերի ներքևի հատվածների զգալի մասը: Այսօր հողը եկեղեցու հատակից ամենաքիչը մեկ մետր բարձր է:

 

Կառույցի ուսումնասիրություն

Մեծ պատուհանների գոյությունը և անկյուններում մատուռների առկայությունը ենթադրոմ է, որ այս եկեղեցին պատկանում է վաղ թվականների, միգուցե նաև՝ յոթերորդ դարին: Նախագիծը նման է 940-ականներին կառուցված Կարսի Մայր տաճարին, սակայն այս կառույցը թվագրելու կարևոր կետը եկեղեցու մուտքն է, որն ունի հսկայական ուղղանկյուն շրջանակ` դռնախորշի ցիցով և 45 աստիճանում հատվող շրջակալով: Մուտքի այս նախագիծը, որը հատկապես տարածված է եղել Անիում, հանդիպում ենք մինչև 11-րդ դարը կառուցված հայկական եկեղեցիներում: 

Հավանական է, որ Գմբեթ եկեղեցին կառուցվել է 11-րդ դարի առաջին տարիներին. եկեղեցու ճարտարապետը, աչքի առաջ ունենալով հին նախագծերը, գիտակցաբար դրանք զարգացրել է: Այս ձևով նման է Անիի Գագիկ թագավորի եկեղեցուն:   

Գմբեթ եկեղեցին կենտրոնական նախագծային, գմբեթավոր չորս եռակամարակապ է: Չնայած արտաքինից նման է Կարսի Մայր տաճարին, բայց ավելի փոքր, ավելի կանոնավոր, մանրամասնությունների մեջ ավելի մշակված է և ունի տեսողական ավելի սահուն և ամբողջական ներքին կառուցվածք:

1. Մուտքն արևմտյան ճակատից

2. Հարավային ճակատում մեծ անցք

3. Արտաքին քիվի մաս

Եկեղեցու նախագիծը հենվում է քառակուսի կենտրոնական նավի վրա, որը ծածկված է գմբեթով և ճակատային մասով: Այս քառակուսու յուրաքանչյուր կողմի կենտրոնից դուրս եկող կարճ կամարապատ թևերից ամեն մեկն ավարտվում է ապսիդում: Յուրաքանչյուր ապսիդում մեծ պատուհաններ կան: Փոքրիկ պատուհաններ կան հարավարևելյան և հարավարևմտյան անկյունների հարավային պատին, ինչպես նաև՝ հյուսիսարևելյան և հյուսիսարևմտյան անկյունների հյուսիսային պատերին: Դեպի եկեղեցի միակ մուտքը արևմտյան ապսիդից է: Թիերին կարծում է, որ հյուսիսարևելյան անկյունի արևելյան պատի վրա հնարավոր է, որ եղած լինի երկրորդ մուտքը, որովհետև պատի մի հատվածում մեծ անցք կա, սակայն ներսի պատերի վրայի արձանների բեկորները, ըստ էության, ենթադրում են, որ  հնարավոր է՝ որմնախորշ եղած լինի: 

1. Արևելյան ապսիդ և հարավարևելյան անկյուն

2. Մուտք արևմտյան ապսիդից

3. Արևելյան ապսիդի աջ կողմում գտնվող սյան սկզբնամասը և քիվը

Քառակուսի նավի յուրաքանչյուր անկյունի կենտրոնում անկյունային կամար կա, որի վրա պատկերազարդ քանդակ կա: Երկու անկյունային կամարներն ունեն ցածր մակերևութային քանդակ, որոնցից մեկը հյուսիսարևելյան անկյունում գտնվող թևերը բացած արծիվն է, իսկ մյուսը` հարավարևելյան անկյունի մարդու գլուխը: 

Իսկ մյուս երկու անկյունային կամարներն ունեն բավականին դուրս ցցված քանդակներ: Քանի որ շատ մաշված են, դժվար է հասկանալ, թե ինչ է, սակայն հավանական է, որ առյուծ և ցուլ լինեն: Այսպիսիով՝ քառանկյուն կամարի վրա գտնվող արձանները խորհրդանշում են չորս առաքյալներին: 1990-ական թթ. արծիվի ցայտաքանդակը կամ իջեցվել է կամ էլ ինքն իրեն ընկել է:

1. Մարդկային գլխով քանդակ

2. Ցուլի քանդակ

3. Առյուծի քանդակ

Ապսիդի և կենտրոնական նավի միացման մասում մխրճված սյուներ կան: Յուրաքանչյուր սյան գագաթին կա սոխի ձևով խոյակ, որի վրա էլ արմավազարդ կաղապար կա: Իսկ կաղապարի վերևում կարճ խոյակ կա, որն ունի հաստ կաղապարով քիվ: Յուրաքանչյուր քիվ ապսիդի թևի վրա փոքր, տերևանման մակերևույթ ունի:

http://www.virtualani.org/kumbetkilise/turkish.htm