ՈՍՏԱՆ

ՈՍՏԱՆ, Ոստան Հին, Ոստան Ռշտունյաց, Սապի, Սափի, Վաիս, Վաստան, Վասու, Ուազաե, Ուազայե, Ուազաուն, Ուաիաիս, Ուաիս, Ուայաիս, Ուասի, Ուասու, Ուիշինի, Ուսթան, Ուվասի» ավան, գյուղաքաղաք, բերդաքաղաք, քաղաքավան, քաղաք Մեծ Հայքի Վասպուրական աշխարհի Ռշտունիք գավառում՝ Վանա լճի հարավային ափից մոտ 1 կմ հարավ՝ Աղթամար կղզու դիմաց՝ Արտոս լեռան հյուսիսարևմտյան լանջերին:

Ոստան նշանակում Է «արքունի կալվածք», «իշխանանիստ», «մայրաքաղաք»: Այն տարբեր ժամանակներում և տարբեր պատմագիրներ հիշատակում են իբրև բերդ, գյուղ, ավան, քաղաք և այլն: Պատմական Ոստան քաղաքը, որի ավերակների վայրը նոր ժամանակներում տեղացիները կոչում են Հերիշատ: Ոստանը բոլոր կողմերից շրջապատված էր պտղատու այգիներով: Ուներ անուշահամ աղբյուրներ ու գեղեցիկ պարտեզներ: Նրա գեղատեսիլ բնությունը և անզուգական համայնապատկերը վարպետությամբ է նկարագրել Րաֆֆին: Քաղաքի անցած ժամանակների մասին ընդարձակ վկայություններ ունի Թովմա Արծրունի պատմիչը (9-րդ դ), որին լրացնում են հետագա ժամանակների հեղինակներ Մատթեոս Ուռհայեցին, Յակուտը և ուրիշներ:

Ոստանը իբրև բնակավայր գոյություն ուներ անհիշելի ժամանակներից: 9-8-րդ դարերում (մ.թ.ա.) նրա մասին վկայություններ կան ասորեստանյան սեպագրերում: 4–5-րդ դդ Ոստանը Ռշտունյաց նախարարների աթոռանիստն էր, Վասպուրական աշխարհի Ռշտունիք գավառի կենտրոնը: 10-րդ դարի երկրորդ կեսում և 11-րդ դարի սկգբներին Աղթամար քաղաք-կղզու հետ միասին Վասպուրականի Արծրունյաց թագավորության մայրաքաղաքն Էր, իսկ նոր ժամանակներում՝ Վանի նահ-ի Վանի գավավռի Գավաշ գավառակի կենտրոնը: Ոստանի ծաղկուն ժամանակները 11–13-րդ դարերն են: Բացառված չէ, որ այդ դդ ունեցել է մինչև 15 հազար բնակիչ: Ըստ առանձին հեղինակների վկայությունների՝ Ոստանը 19-րդ դարի սկզբներին ունեցել է 600 տուն՝ ավելի քան 3000 բնակչով, իսկ 20-րդ դարի սկզբներին նրա տների թիվը մոտ 305 էր: Ոստանի հայ բնակչությունը տուժել է 1895-1896 թթ համիդյան ցեղասպանների կատարած հարձակումներից: 1909 թ. հայերը այստեղ զգալիորեն նվազել Էին, իսկ 1915 թ. մեծ եղեռնից հետո Ո-ում այլևս հայեր չկային:

Ոստանը քաղաք է դարձել Արծրունի Գագիկ I-ի օրոք (909-940): Արծրունյաց տան պատմագիր Թովմա Արծրունին վկայում է, որ նա ջրանցքներ Է կառուցել բնակավայրերի շրջակայքում և այդ վայրերը զարդարել պտղատու ծառերով ու այգիներով: Պատմիչը առանձին նկարագրում է Ոստանի ձկնային հարստությունները, որոնք դարձել էին թագավորական գանձարանը հարստացնող մշտական աղբյուր: Գյուղաքաղաքի տնտեսական կյանքում կարևոր դեր էին խաղում նաև արհեստներն ու առևտուրը: Ոստանը Վանա լճով ու ցամաքային ճանապարհներով կապված էր լճի առափնյա շրջ-ների հետ, որը և նպաստում էր նրա առևտրի զարգացմանը: Ոստանի բնակչությունը նոր ժամանակներում նույնպես զբաղվում էր այգեգործությամբ, ձկնորսությամբ, արհեստներով ու մանրածախ առևտրով:

Ոստանը միջնադարյան Հայաստանի գրչության հայտնի կենտրոններից է: Պահպանված տեղեկությունների համաձայն՝ այստեղ ընդօրինակվել են բազմաթիվ ձեռագրեր՝ ավետարաններ, գանձարաններ, ճառընտիրներ, ժամագրքեր, ճաշոցներ: Ոստանի հայտնի գրիչներից են Ծերուն քահանան, որ 1101 թ. օրինակել է Ճառընտիր, Թումա քահանան, որ 1414 թ օրինակել է Ավետարան, Հովհաննեսը, Կարապետը և այլք: Նրա գրչության դպրոցի ամենաբեղմնավոր ժամանակաշրջանը 15-րդ դարն է, թեև պահպանվել են նաև 12–րդ և 14-րդ դարերի մի քանի ձեռագրեր: Ոստանում միայն 15-րդ դարի աոաջին կեսում գրվել են 1 Տոնական, 5 Ավետարան, 1 Ճաշոց, 2 Գանձարան, 1 ժամագիրք, իսկ նույն դ 50-80-ական թթ՝ 3 Ավետարան, 1 Ճաշոց, 1 Գանձարան: Հասկանալի Է, որ դրանք Ոստանում գրված կամ օրինակված բոլոր ձեռագրերը չեն: Նրա գրչության դպրոցի ձեռագրերի մեծ մասը միջնադարյան Հայաստանի բազում ձեռագրերի նման թշնամիների կողմից ոչնչացվել կամ «գերեվարվել» է, իսկ մյուս մասը «զոհ գնացել» երկրաշարժերի, հրդեհների և աղետների ժամանակ:

19-րդ դարում և 20-րդ դարի սկզբներին Ոստանում գործում Էին մի քանի հայկական դպրոցներ: Միջին դարերում գյուղաքաղաքի կառուցապատման գործում մեծ է եղել հռչակավոր Սամվել ճարաարապետի դերը (10-րդ դար):

Ոստանի հին ճարտարապետական հուշարձանները նոր ժամանակներում պահպանվել են ավերված վիճուկում: 10-րդ դ են կառուցվել նրա տաճարը, բերդը, գեղաքանդակ զանազան շենքեր, որոնց մասին վկայություններ կան պատմիչների գրքերում և ձեռագրերի հիշատակարաններում: Գագիկ I-ի ժամանակ Ոստանը փաստորեն Վասպուրականի թագավորության մայրաքաղաքն էր, որին փոխարինեց (Գագիկի օրոք) Աղթամար քաղաքը:

Ոստանի Արծրունիների կառուցած բերդը գտնվում էր քաղաքի ծայրում՝ լեռան վրա: Նրա ավերակները՝ կիսավեր պարիսպները, աշտարակները և մյուս կերտվածքների մնացորդները 20-րդ դ աոաջին քառորդում դեռևս գոյություն ունեին: Բերդը չնայած մի քանի անգամ գրավվել ու ավերվել էր թշնամիների կողմից, բայց նորից վերականգնվել ու վերանորոգվել էր: Այն վերջնականապես ավերել են Սկանդարի հրոսակները 15-րդ դարում: Նկարագրություններից հայտնի է դառնում, որ Ոստան բերդը, գտնվելով ժայռի վրա, դժվարամատույց է եղել: Բերդ կարելի էր մտնել միայն երկու ճանապարհով. մեկը հյուսիսից՝ Վանա լճի կողմից, որը խիստ դժվարանցանելի էր, իսկ մյուսը՛ հր-ից, որը համեմատաբար մատչելի էր: Բնակչությունն այս վերջինը կոչում էր Վերին ճանապարհ: Վաղեմի բերդի ավերակներում նշմարվել են եկեղեցիների մնացորդներ, զանազան շենքերի հետքեր, վիմագիր արձանագրություններ: Իսկ գյուղի նոր շրջանի եկեղեցին կանգուն է եղել մինչև առաջին համաշխարհային պատերազմը: Ոստանի շրջակայքը նույնպես հարուստ է զանազան հնություններով՝ եկեղեցիների ավերակներով, գերեզմանոցներով, ավերակ բնակատեղիներով: Գյուղաքաղաքի մոտ՝ նրա հյուսիսարևելյան կողմում է գտնվում Ս. Նշան վանքը, որտեղ, ըստ ավանդության, թաղված է Վարդանանց պատերազմի մասնակից ու պատմագիր Եղիշեն: Պատմական Ոստան գյուղաքաղաքի ավերակներից ոչ հեռու այժմ գոյություն ունի մի քանի բաղերի բաժանված նույնանուն անշուք գյուղը: