Թուրքիայում քանի՞ լրագրող է սպանվել

Ցանկանում եմ ուշադրություն հրավիրել վերջին շաբաթներին իրար հաջորդող տարելիցների պատճառով օրակարգ բերված լրագրողների սպանությունների վերաբերյալ Թուրքիայում վաղուց չտեսնված պատմական ճշմարտության վրա: Այդ իրականությունն այն է, որ սպանված լրագորղների թիվն, ըստ էության, շատ ավելին է, քան կարծում եք,  և այն է, որ 1915 թ. սպանված հայ լրագրողների անունները պետք է  տեղ գտնեն Թուրքիայի մամուլի արհմիությունների հրապարակած ցուցակներում:

Սպանված լրագրողների հարցի վերաբերյալ արհմիությունները միմյանցից տարբեր երկու թվեր են ներկայացնում: Այսպես` «Թուրքիայի լրագրողների միությունը», Հասան Ֆեհմիից (1909 թ.) սկսած մինչև Իսմաիլ Ջիհան Հայըրսևեներ (2009 թ.),  62 լրագրողի անուն է նշում, մինչդեռ «Ժամանակակից լրագրողների ընկերակցությունը»,  Թևֆիկ Նևզաթից (1905 թ.) մինչև Հայըրսևեներ, 67 հոգու անուն է ներկայացնում: Վերոհիշյալ երկու կազմակերպություններն էլ ապրիլի 6-ին` Սպանված լրագրողների օրը, երբ ոգեկոչում են լրագրողների հիշատակը, ջանում են հասարակության ուշադրությունը հրավիրել լրագրողների նկատմամբ ահաբեկչությանը:  Այդ ցուցակում, Հրանտ Դինքի անունից բացի, ոչ մի հայ լրագրողի անուն չկա:

Աղբյուրները վկայում են, որ 1915 թ. Միություն և առաջադիմության  կազմակերպած տեղահանության ու ջարդերի ժամանակ տարբեր մասնագիտության հարյուր հազարավոր մարդիկ են սպանվել, բնականաբար,  նրանց շարքերում քիչ չեն եղել նաև լրագրողները: Նույնիսկ առաջին ձեռքից ստացած արագ պրպտումը ցույց է տալիս, որ ամենևին էլ քիչ չէ այն մարդկանց թիվը, ովքեր մեր ապրած հողերի վրա թերթ են լույս ընծայել, խմբագրություն ու լրագրություն են կատարել և 1915 թ. սպանվել:

2010 թ. Բյուլենթ Թելլանը, ով ինքն էլ լրագրող է,  իր աշխատությունը, որտեղ հաստատված է 1915 թ. սպանված 22 հայ լրագրողների անունը, թղթապանակի տեսքով ներկայացրել է Լրագրողների միության՝ «Սպանված լրագրողներ հետազոտական մրցույթին»: Այս թղթապանակը ստացել է «Արյունոտ գրաքննություն» խորագիրը: Թելլանի աշխատությունը, որտեղ առաջ էր քաշվում այն, որ անհրաժեշտ է վերոհիշյալ ցուցակի մեջ ընգրկել նաև 22 հայ լրագրողի և մոտ 10 ոչ հայ լրագրողների անունները, Լրագրողների միության մրցավարների կողմից «ուշագրավ» համարվեց, սակայն միությունն այս ուշագրավ աշխատությանը բավարար ուշադրություն չի դարձրել: Լրագրողների միության նախագահ Օրհան Էրինչը անցյալ շաբաթ Աբդի Իփեքչիի գերեզմանում կատարված ոգեկոչման ժամանակ  հիշատակեց, որ սպանված լրագրողների թիվը հասնում է 63-ի:

Նրանց ձեռքում գրիչ կար

1915 թ. սպանված հայ լրագրողների անուններին նայելիս հանդիպում ենք ժամանակի հայերեն լույս տեսնող մամուլի ամենակարևոր դեմքերին: Ռուբեն Զարդարյանի, Երվանդ Սրմաքեշհանլյանի (Երուխան), Տիրան Քելեքյանի, Գրիգոր Զոհրապի, Արտաշես Հարությունյանի, Դանիել Վարուժանի, Ռուբեն Սևակի (Չիլինգարյան), Տիգրան Չոգուրյանի, Գեղամ Բարսեղյանի, Հովհաննես Հարությունյանի (Թլկատինցի), Մելքոն Գյուրջինյանի նման անունները, բացի  այն, որ բազմաթիվ թերթեր են հրապարակել, եղել են խմբագիր, լրագրող, հայ գրականության ամենակարևոր ստեղծագործությունների հեղինակներ, մշտապես եղել են ժամանակի արձակի և չափածոյի զարկերակը:

Բազմաթիվ անուններ կան, որոնք կարող են ավելացվել սպանված լրագրողների ցուցակին: Հիշելով, որ նրանցից ուրաքանչյուրն ունեցել է մեծ կյանքի պատմություն, կարող ենք թվել ոմանց անունները` Արմեն Դորյան (Հրաչյա Սուրենյան), Լևոն Լարենց (Գիրիշչյան), Խաչատուր Մալումյան )Ակնունի), Գարեգին Խաժակ, Գրիգոր Հյուրմուզ, Սարգիս Մինասյան, Շավարշ Քրիշյան, Սմբատ Փյուրադ, Գրիգոր Թորոսյան, Ներսես Փափազյան, Բարսեղ Շահբազ, Գևորգ Տիրացույան (Ֆերիդ), Մարտիրոս Քունդակչյան, Գարեգին Գոզիկյան (Յեսալեմ), Ստեփան Քյուրքչյան, Հարություն Շահինյան, բժիշկ Նազարեթ Տաղավարյան, Գարեգին Փաշայան Խան,  Ժակ Սայաբալյան (Փայլակ):

Ռագըփ Զարաքոլուն այս տարի` հուլիսի 24-ին` գրաքննությունը վերացնելու օրը, «Մամուլն էլ է իր անցյալի նկատմամբ գրաքննություն կիրառում» վերնագրով հոդվածում, օգտվելով մահից փրկված հայ գրող Թեոդիկի 1919թ. հրատարակած ալբոմից, այս ցուցակին ավելացրել է բազմաթիվ անուններ, ովքեր ապրել են Անատոլիայում (Արևմտյան Հայաստանում-Խմբ.), որտեղ էլ սպանվել են: Թեոդիկի «Հուշարձան ապրիլի 11-ի» վերնագրով գիրքը 1915 թ. սպանված հայ մտավորականների, ուսուցիչների, հոգևորականների մասին մանրամասն տեղեկություններ է հաղորդում, անցյալ տարի «Բելգե» հրատարակչության կողմից լույս տեսավ հայերեն և թուրքերեն: Այսինքն` արդեն կա մի աղբյուր, որը հեշտությամբ կարող են ձեռք բերել:

Այստեղ ավելացնում եմ նաև Զարաքոլուի` Թեոդիկից վերցրած անունները` Արիս Իսրայելյան (Իսրայել Տխրունի), Միհրան, Թաբակյան, Հակոբ Թերզիյան, Արիստակես Գասպարյան, Սարգիս Բարսեղյան, Պետրոս Քալֆայան, Սարգիս Սըվին (Սունգուջույան), Էդվարդ Բեյազյան, Հայկ Թիրյակյան, Ատոմ Շահեն, Ներսես Զաքարյան, Հակոբ Ավետիսյան (Արծրունի), Սաքո, Վռամշապուհ Արաբյան, Լևոն Աղաբաբյան, Օնիկ Մաղազաջըյան, Օնիկ Սրապյան, Պարթող Զորյան, Հովհաննես Քըլըչյան, Արտաշես Ֆերահյան, Արթին Մըսըրլյան և Արմենակ Առաքելյան («Ազատամարտ» թերթի մեքենագրողներ), Սուզիկյան, Պետրոս Քուրդյան, Ասատուր Դ. Մաթեոսյան, Երվանդ Չավուշյան, Հակոբ Շահբազ, Նիկողայոս Պողոսյան (Իշխան), Ինիկ Դերձակյան (Վռամյան), Արտաշես Սոլակյան, Տիգրան Օտյան, Կարապետ Դանթեյան, պրոֆեսոր Կարապետ Սողիկյան, պորֆեսոր Տոնապետ Լյուլեջիյան, Ժիրայր Հակոբյան, Միհրան Իսպիրյան, Սենեքերիմ Քալյոնջույան, Կարապետ Պարսամյան, Գառնիկ Թուղլաջյան, Ռուբեն Ռակուփյան, Արամ Ադրունի, Արամ Շիշեյան, Փիլոս, Արշակ Թութունջյան, Առաքել Գ. Սվազլյան, Աշուղ Շահնազար, Վարդան Միսիրյան, եպիսկոպոս Ներսես Դանիելյան, վանական Պարգև Դանիելյան, քահանա Վարդան Ասլանյան, քահանա Ստեփան Սարյան, քահանա Կարապետ Տեր Սահակյան, քահանա Պողոս Գասպարյան:

Կոչ՝ ուղղված արհմիություններին

Հատկապես ցանկացա այս անունները մեկ առ մեկ թվել: Վերևում տեղ են գտնում 1915 թ. սպանված 88 հայ լրագրող-գրողների անունները: Այս մարդիկ մահացել են 1915 թ. այս հողերի վրա տեղի ունեցած ջարդերի ու տեղահանությունների ժամանակ: Մի քանի ամսվա ընթացքում սպանված 88 լրագրող և, հավանաբար, այլ անուններ, որոնք կարելի է հավելել,  այս թիվն ավելի մեծ է, քան այն թիվը, որը ներկայացնում է Լրագրողների միությունը վերջին դարի ընթացքում Թուրքիայում սպանված լրագրողների համար: Սա իրականություն է, կարծում եմ, որ պետք է հիշեցնել մեզ, թե ինչ մեծ ողբերգություն է անգամ մի ազգի մտավորականներին ոչնչացնելը:

Այսօրվա Թուրքիայում լրագրողների արհմիությունները միգուցե չեն կարողանում հետաքրքրվել 1915 թ. Մեծ եղեռնի մասին իր ողջ չափերով: Սակայն  իրենց պես կյանքը գրիչով վաստակած, գրելով կռիվ տված կոլեգաների անունները սպանված լրագրողների անունների շարքերում հիշելը, իրենց սրտում նրանց համար տեղ բացելն ու պատմության համար նման հուշ թողելը խղճի և մասնագիտական էթիկայի անհրաժեշտություն է, այնպես չէ՞:

Ռոբեր Քոփթաշ

«Ակօս»

 թիվ 775