Տիգրան Հոնենց կամ Սուրբ Գրիգոր եկեղեցի

Պատմական ակնարկ

«664 թ. (ՄԹ 1215 թ.), երբ Աստծո ողորմածությամբ Անի քաղաքի  բեյը հզոր և զորեղ Զաքարիան էր… Ես` Հոնենց ընտանիքից Սուլեմ Սմբատորենցի որդի, Աստծո ծառա Տիգրանս, իմ տերերին և երեխաներին երկար կյանք պարգևելու համար քարափի եզրին և մացառուտներով անանցանելի այս վայրում կառուցեցի այս վանքը` նվիրելով Սուրբ Գրիգորին և այն իր տերերից իմ արդար ունեցվածքով գնեցի և մեծ նեղությամբ և ծախսերով ամեն կողմից ապահովեցի նրա պաշտպանությունը: Այս եկեղեցին կառուցել տվեցի Սուրբ Գրիգոր Լուսավորչի անունից և այն գեղեցկացրեցի բազմաթիվ նախշերով…»“

Եկեղեցու արևելյան ճակատի արձանագրությունից

Ինչպես հասկանալի է դառնում արձանագրությունից մեջբերված վերոնշյալ հատվածից, եկեղեցին կառուցել է Տիգրան Հոնենց անունով հարուստ առևտրականը: 1215 թ. ավարտվել է եկեղեցու շինարարությունը: 

Եկեղեցու տեսքը հյուսիսից                                         Եկեղեցու տեսքը արևմուտքից

Այն ժամանակ Անին վրացիների իշխանության տակ էր, և եկեղեցին կտակվել է վրաց ուղղափառ եկեղեցուն (համարվում է, որ եկեղեցու որմնանկարները նկարել են վրացի արվեստագետները):

 

Կառույցի ուսումնասիրություն

Արտաքինից գմբեթակիր ուղղանկյուն նախագիծը հիշեցնում է Մայր տաճարը, սակայն ավելի փոքր չափսերով է: Ներսի պլանը տարբեր է և նմանեցվում է միջնադարի ուշ շրջանի մյուս եկեղեցիների նախագծերին: Պատկանում է այն տեսակին, որը երբեմն կոչվել է «գմբեթակիր սրահ», երեք բաժինների բաժանված միակ նավի կենտրոնական հատվածի վրա գմբեթ կա: 

Եկեղեցու (հատկապես նկատելի է ներսում և գմբեթի վրայի ուղղահայաց սրությամբ կոնաձև տանիքում) մեծացված ուղղահայաց համաչափությունները ևս բնորոշ են այս ժամանակաշրջանին:

1. Գմբեթի ճակատի զարդանախշերը

2. Հյուսիսային ճակատի բութ կամարների շարք ու պատուհաններ

Բութ կամարների շարքը եկեղեցին լցնում է չորս կողմից: Բաղեղի միջից ի հայտ եկող իրական կամ էլ մտացածին կենդանիների պատկերներով քանդակները զարդարում են խոյակները, որոնք գտնվում են կամարների շարքերի միջև: Սրանք զարդարված ժապավեն են կազմում, որը ամբողջությամբ փաթաթում է շինությունը: Նման կամարների շարք և ժապավեն կա նաև ճակատի շուրջը: Ժապավենի վերևում մի ժապավեն ևս կա, որը զարդարված է երկրաչափական ռելիեֆներով (սա ևս բնորոշ է 13-րդ դարի եկեղեցիներին):

Եկեղեցու առջև կանգնած է հետագայում ավելացված գավիթը, որն այժմ բավական ավերված վիճակում է: Երկու կողմից բաց է, հյուսիսային ծայրում մի մատուռ է եղել: Գավիթի կամարապատ բաց տարածությունները շեշտված են գեղեցիկ փորագրված կեռագիծ ռելիեֆներով և նստեցված են սյուների խոյակների վրա, որոնք նման են ժամանակի մուսուլմանական կառույցներին:

Կենդանու քանդակ կամարների միացման վրա

Գավիթի ներսը պատված է եղել որմնանկարներով, որը Անիի ավելի հին կառույցների պարզությանը հակասող ցուցադրություն է: Սա այնքան էլ չի համապատասխանում քաղաքի 13-րդ դարի անկայուն տնտեսությունը և քաղաքական իրավիճակին:

 

1. Եկեղեցու արևմտյան ճակատ

2. Գավիթի կամարապատ մուտքը

3. Եկեղեցուներսը արևելքին նայելիս

Տիգրան Հոնենցը եղել է առևտրով մեծ հարստություն կուտակած և իրենց «պարոն» հռչակած բազմաթիվ ունևոր առևտրական ընտանիքներից մեկի անդամը: Թեև հարուստ էին, սակայն չեն ունեցել բավականաչափ քաղաքական և զինվորական ուժ, որպեսզի կարողանան պահպանել ինչպես իրենց, այնպես էլ Անիի դիրքը:

 

Որմնանկարներ

Ներքին հատվածն ամբողջությամբ ծածկված է որմնանկարներով, որոնք արված են եկեղեցու հետ միաժամանակ: Երկու հիմնական թեմա են պարունակում` Հիսուս Քրիստոսի  և Սուրբ Գրիգոր Լուսավորիչի կյանքը (ում նվիրված է եկեղեցին):

Գմբեթի տակ տեղ են գտել Սուրբ Մայրամի և տասներկու առաքյալների, Հիսուսի կիսանդրին տեղափոխող չորս հրեշտակների և Հիսուսի՝ երկինք համբարձման պատկերները, որոնք վնասված են:

1. Հարավային պատի վրա որմնանկարներ` Հիսուսի մուտքը Երուսաղեմ և վերևում Հիսուսի ծնունդը

2. Ապսիդի վերջերս ներկված որմնանկարները

Ապսիդի կիսաշրջանաձև գմբեթում կա Հիսուսի ֆիգուրը, որի տակ պատկերված են Հիսուսը և առաքյալները՝ Վերջին ընթրիքի տեսարանում: Այս տեսարանի տակ մի շարք եկեղեցական մեծ գործիչների կամ էլ մարգարեի նկարներ են եղել, որոնք ոչ վաղ անցյալում ծեփով ոչնչացվել են:

Եկեղեցու արևմտյան սենյակում պատկերված է Գրիգոր Լուսավորիչի կյանքից 16 տեսարան. Տրդատի կողմից Սուրբ Գրիգորի ձերբակալումը, զնդանը, նրան  կրած տառապանքները, Հռիփսիմեի նահատակվելը, Տրդատ թագավորի և Վրաստանի, Աբխազիայի ու Աղվանքի թագավորների մկրտությունը:

 

Շրջանակներ, որտեղ պատկերված են թևավոև հրեշներ

Ապսիդի հարավում գտնվող մատուռի դռան վերևվում անսովոր վահանակ կա, որի վրա ցուցադրված են մեդալիոննների մեջ պահպանված չորս հրեշներ:

Ինչպես վերևում արդեն նշվեց, գավթում ևս որմնանկարներ են եղել, որոնք արդեն ոչնչացվել են կամ էլ էրոզիայի պատճառով վնասվել են: Եկեղեցու պատին` մուտքի վերևում և աջ կողմում, պատկերված է Հիսուսի խաչելությունը: Սուրբ Մարիամի սուգը մյուս կողմում է:

1.  Գավիթի մատուռի որմնանկար

2. Գավիթի վրա պատկերված մի ֆիգուր

3. Եկեղեցու հյուսիսային հատվածի որմնանկարների հղկված մասը

Գավթի հյուսիսային պատի վրա պատկերված են Իսահակ, Հակոբ և Աբրահամ մարգարեների, Սուրբ Մարիամի, Ադամի և դրախտի դռանը սպասող քառաձև արարածի որմնանկարները, որոնք արդեն բավականաչափ խամրել են: Կամարների տակ պատկերված են սրբեր կամ էլ մարգարեներ: 

Որմնանկարների կրած վերջին վնասները 

Որմնանկարներում պատկերված դեմքերը խեղաթյուրելը մուսուլմաններից սպասելի փաստ է, քանի որ մուսուլմանները դեմ են նկարնելուն: Այն նկարները, որոնց կարողացել են հասնել ոչ վաղ անցյալում, վնասվել են ինչպես թուրքերի, այնպես էլ օտարազգի տուրիստների գրաֆիտիներով:

13 Սակայն տարօրինակ է հասցված ամենածանր վնասի բնույթը. գրաֆիտի հասցրած վնասը «ծածկելու» համար որմնանկարների մեծ մասը ծեփապատվել է: Հատկապես եկեղեցու հյուսիսային պատի վրայի որմնանկարները (ներառյալ՝ գիպսով սվաղված CND խորհրդանիշը) մեծապես վնասվել են գրաֆիտից: Այս բաժինը «բարեկարգելու» համար նկարների ներքևի շարքն ամվողջությամբ տաշվել է:

Այս վնասը ի հայտ եկավ 1990-ականների սկզբին` պրոֆեսոր Բեյհան Քարամաղարալըի պեղումներ ժամանակ: Այն իրականացնելու համար պետք է, որ երկար ժամանակ ու մեծ ջանքեր գործադրած լինի: Առանց աստիճան և փայտամած օգտագործելու այդ աշխատանքները չէին կարող  կատարվել: Այդ հանգամանքի վրա պատկան մարմիններ պետք է որ աչք փակած լինեն:

Ձեր մեջ կա՞ մեկը, ով ունի եկեղեցու նկարները նախքան վնասվելը:

http://www.virtualani.org/tigranhonents/turkish.htm