ՍՈՒՐՄԱԼՈՒ

ՍՈՒՐՄԱԼՈՒ, Սուրբ Մարի, Սուրմառի. բերդաքաղաք Այրարատ նահանգի Ճակատք գավառում՝ Երասխ և Վարդամարգ գետերի միախառնման մոտ` Խաչասարի ստորոտին:

Թովմա Մեծոփեցին Սուրմալուի ամրությունների շինությունը վերագրում է Բագրատունիներին: Ըստ պատմիչ Արիստակես Լաստիվերցու` Հայոց թագավոր Հովհաննես-Սմբատից (1020-41թթ.), այլ բերդերի թվում, Վեստ Սարգիսը բռնատիրել է նաև Սուրմալուին:

Ալփ Արսլանը Սուրմալուն գրավել և վերածել է թուրքական զորանիստի:

XIIIդ. սկզբին Սուրմալուն ազատագրել են Զաքարյանները:

1387թ. գրավել և ավերել են Լենկթեմուրի հրոսակները:

Հետագայում վերակառուցվել է, որովհետև XVդ. սկզբին իսպանացի ճանապարհորդ Կլավիխոն Սուրմալուն նկարագրել է որպես կանգուն բերդաքաղաք, համանուն վիճակի կենտրոն:

XVI-XVIIIդդ. եղել է պարսկական տիրապետության ներքո, ապա` Երևանի խանության համանուն մահալի կենտրոնը: Օտար տիրապետությունը խիստ բացասական հետևանքներ է ունեցել, հետզհետե անշքացել և հայաթափվել է երբեմնի մարդաշատ բերդաքաղաքը:

1828թ. անցել է Ռուսաստանին և մինչև 1917թ. եղել է Երևանի նահանգի Սուրմալու գավառի կազմում: 1918-20թթ. մտել է ՀՀ կազմի մեջ: 1920թ. Սուրմալուն գավառի հետ, զավթել է Թուրքիան:

Գավառի 35 հազարի հասնող հայությունն ապաստան է գտել Հայաստանում:

Հայկական համառոտ հանրագիտարան, Հատոր 4, Երևան, 2003: