ՍՂԵՐԴ. գավառ

ՍՂԵՐԴ, Սգերտ, Սեորդ, Սեորտ, Սիերդ, Սիերտ, Սիիրդ, Սիիրթ, Սիիրտ, Սիրթ, Սղերթ, Սղերտ. Գավառ Արևմտյան Հայաստանում` Բիթլիսի նահանգում, Տիգրիսի և նրա ձախակողմյան Բիթլիս, Արլ Տիգրիս, Ռեդվան վտակների ու սրանց օժանդակների հովիտներում: 16-18-րդ դդ. մտնում էր Դիարբեքիրի նահանգի մեջ: Սղերդը հյուսիսից սահմանակից է Բիթլիսի, հարավ-արևելքից` Վանի և Հեքյարիի, հյուսիս-արևմուտքից` Գենջի գավառներին, հարավից՝ Դիարբեքիրի նահանգին: Ռելիեֆը լեռնային է, միջին բարձրությունը 1100 մ է, տարածությունը՝ 11.3 հազ քառ կմ:

Ունի արգավանդ հողեր, փարթամ արոտավայրեր, խմելու և ոռոգելու առատ ջուր, հանքային աղբյուրներ: Տեղ–տեղ երեք անգամ բերք էին ստանում: 1890–ական թթ. գավառն ուներ շուրջ 30000 հայ և մի այդքան էլ թուրք, քուրդ և ասորի բնակիչ: Այլ տվյալներով բնակչության թիվը ցույց է տրվում շուրջ 100000: Գավառը բաժանված էր 7 գավառակների, դրանք էին` Բարվար, Էրուն, Խարզան, Հազո, Շիրվան, Ռեդվան. Սղերդ, որոնց բնակավայրերի ընդհանուր թիվը 679 էր: 1882 թ. տվյալներով՝ Սղերդ գավառի շուրջ 100 գյուղեր հայաբնակ էին, իսկ 20-ը ուներ խառը բնակչություն:

Գավառի տնտեսությունը բազմաճյուղ էր: Երկրագործւււթյան և անասնապահության հետ մեկտեղ այստեղ զբաղվում Էին նաև խաղողագործությամբ, պտղաբուծությամբ, մշակում էին սեխ, ձմերուկ, թուզ և այլ պտուղներ ու բանջարեղեն, որոնք մեծ պահանջարկ ունեին նաև հարևան գավառներում: Հայերը հմուտ գինեգործներ էին, բրուտներ և մետաղագործներ: Գավառի տարածքում կան նավթի, պղնձի և այլ օգտակար հանածոների պաշարներ. որոնք արդյունահանվում էին պարզունակ եղանակներով: Գավառի հայ արհեստավորների, հատ կապես պղնձից և այլ մետաղներից պատրաստած իրերն ու առարկաները և շիլա կոչվող գործվածքը բարի համբավ ունեին նաև գավառի տարածքից դուրս:

Ոչ լրիվ տվյալներով՝ 1903 թ. գավառում գործում Էին 30-ից ավելի եկեղեցիներ ու մի քանի վանքեր, որոնց մեծ մասին կից կային վարժարաններ:

Օսմանյան Թուրքիայի տիրապետության տակ Սղերդի հայերի վիճակը առանձնապես ծանրացավ 19-րդ դ. երկրորդ կեսից: Ազգային ու կրոնական հալածանքները և տնտեսական անտանելի վիճակը այդ ժամանակվանից պանդխտության էին մղում հայերին: Հենց միայն 1877 թ. Սղերդից Կոստանդնուպոլիս և այլ վայրեր էին պանդխտել շուրջ 5000 հայեր: Նրանց թիվը արագորեն ավելանում էր նաև հետագայում:

Սղերդի բազմահազար հայությանը դժվարին ճակատագիր բաժին ընկավ 1915 թ. Մեծ եղեռնի ժամանակ: Այդ թվականին ռուսական զորքերն ու հայ կամավորնրը ազատագրեցին Սղերդը, սակայն շուտով հեռացան այնտեղից` հայությանը թողնելով միայնակ ու անօգնական: Օգտվելով ընձեռնված հնարավորությունից` թուրք ջարդարարները 1915 թ. համարյա ամբողջովին ոչնչացրին նրանց: Նրանցից միայն մի քանի հազար հոգու հաջողվեց գաղթել այլևայլ վայրեր: Սղերդն այժմ առանձին նահանգ է Թուրքիայի կազմում: