ՍԵԲԱՍՏԻԱ

ՍԵԲԱՍՏԻԱ, Կաբիրա, Դիոսպոլիս, Սեվաստ. քաղաք Փոքր Հայքում` Հալիս գետի աջ կողմում: Որպես բնակավայր առաջացել է մ.թ.ա. մոտ 150-100թթ. և գլխավոր սրբավայրի անունով կոչվել Կաբիրա (Կաբիրաներ` ստորերկրյա աստվածություններ անունից):

Հռոմեական զորավար Պոմպեոսը, մ.թ.ա. 66թ. քաղաքի պատերի տակ պարտության մատնելով Պոնտոսի թագավոր Միհրդատ VI Եվպատորին, այն իր հաղթանակի պատվին կոչել է Դիոսպոլիս: Մ.թ.ա. 30-ական թթ. քաղաքն անցել է Հռոմի դաշնակից Պոլեմոն 1-ին, ապա նրա այրուն` Պյութոդորիս թագուհուն: Վերջինս ընդարձակել է քաղաքը, դարձրել իր նստավայրը և ի պատիվ Օգոստոս կայսեր՝ վերանվանել Օգոստոսական կամ Սեբաստիա (այսինքն`սրբազան, վեհ):

Պյութոդորոս թագուհու որդին` Պոլեմոն II-ը, 65-ին իր թագավորության հետ Սեբաստիան նույնպես տվել է Հռոմի Ներոն կայսրին: Դիոկղետիանոս կայսրի օրոք (284-305թթ.) Սեբաստիան եղել է Փոքր Հայքի, Կոնստանդին Ա Մեծի 335թ. վարչական բաժանմամբ` Առաջին Հայքի կենտրոնը: Հուստինիանոս I կայսը (527-565թթ) ամրացրել է քաղաքի պարիսպները, բլրի վրա կառուցել խոշոր ամրություն, որի համար Սեբաստիան կոչվել է նաև Մեգապոլիս (Մեծ քաղաք): Փոքր Հայքի նոր վարչական բաժանմամբ (536թ.) Սեբաստիան դարձել է Երկրորդ Հայքի կենտրոնը: Հին ժամանակներից ունեցել է հայ հոծ բնակչություն:

1021թ. Վասպուրականի թագավոր Սենեքերիմ-Հովհաննեսն արքունիքով և զորքով հաստատվել է իր երկրի փոխարեն Բյուզանդական կայսրությունից ստացված Սեբաստիայում և նրա շրջակայում: Սենեքերիմ-Հովհաննեսն իր հետ գաղթեցրել է նաև Վարագավանքի հոգևորականներին (գույքով և հարուստ մատենադարանով), որոնք հաստատվել են նորակառույց Ս.Նշան վանքում: Արծրունիների իշխանության օրոք Սեբաստիան դարձել է հայ քաղաքական և մշակութային կյանքի կենտրոն: Իր կյանքի վերջին տարիներն այստեղ է անցկացրել Պետրոս Ա Գետադարձը:

1060թ. Սեբաստիան գրավել է սելջուկյան թուրքերի սուլթան Տուղրիլը, մի քանի տարի անց` Աալփ Արսլանը: 1072-1173թթ. Սեբաստիային տիրել են Դանիշմանյան թուրքերը, այնուհետև` Իկոնիայի սուլթանությունը:

1242թ. և 1256թ. քաղաքը գրավել են մոնղոլական զորավարներ Չարմաղանի և Բաչուի բանակները: 1400թ. քաղաքը, տասնհինգօրյա պաշտպանությունից հետո, հանձնվել է Լենկթեմուրին, որի հրամանով ողջ-ողջ թաղվել է 4 հազար հայ զինվոր, գերեվարվել քրիստոնյա բնակչությունը, կործանվել են հայկական եկեղեցիները:

1401թ. 400 հայ ընտանիքներ Սեբաստիայից գաղթել և հաստատվել են Բութանիայում: 1413թ. Սեբաստիան զավթել է Օսմանյան կայսրությունը: XVIդ. Սեբաստիան բազմիցս տուժել է թուրք-իրանական պատերազմներից:

Օսմանյան տիրապետության ժամանակ Սեբաստիան դարձել է Սեբաստիայի նահանգի կենտրոնը: 1890-ական թթ. ուներ 65 հազար բնաչություն, որոնցից 30 հազարը` հայ: Հայերը զբաղվել են արհեստագործությամբ (ոսկերչություն, թիթեղագործություն, պղնձագործություն և այլն) և առևտրով: Գործել են Ազգային հիվանդանոցը, Աղքատախնամ ընկերությունը, որբանոց, մանկապարտեզ և այլ բարեգործական, ինչպես նաև՝ ազգային մշակութային կազմակերպություններ («Սենեքերիմյան», «Անձնվեր», «Լուսաբեր»): 1870թ. գործել է թատերական ընկերություն:

Սեբաստիայում եղել են վեց հայկական եկեղեցիներ, որոնցից հինգը` առաքելական (Ս.Աստվածածին, Ս.Մինաս, Ս.Փրկիչ, Ս.Սարգիս, Հողդարի Ս.Գևորգ), վանքեր (Ս.Նշան, Հրեշտակապետ, Ս.Վլասիոս, Անապատ, Խոնորկտոր կամ Ս.Խնդրակատար Աստվածածին, Ս.Հակոբ, Քառասուն Մանկուք): Լուսավորչական հայերն ունեցել են արական տասը (Արամյան, Թարգմանչաց, Ներսիսսյան, Սահակյան, Ս.Փրկիչ, Ռուբինյան, Թորգոմյան, Մխիթարյան, Հողդարի, Սանասարյան) և իգական երեք (Լուսինյան, Հռիփսիմյանց, Բեզիքյան), բողոքականները` արական յոթ և իգական մեկ դպրոց: Գործել է երեք տպարան, հրատարակվել «Անդրանիկ» (1909-12թթ.), «Հողդար» (1910-14թթ) և այլ պարբերականներ:

1895-96թթ. հայկական կոտործաների զոհ դարձան 1000 սեբաստացի հայեր: Առաջին համաշխարհային պատերազմի նախօրյակին Սեբաստիայում բնակվել է մոտ 35 հազար հայ: Մեծ եղեռնի ժամանակ նրանց մեծ մասը բռնությամբ քշվել է Դեյր Էզ Զոր և կոտորվել: Փրկվածներն Առաջին համաշխարհային պատերազմից հետո կրկին հաստատվել են Սեբաստիայում: Նրանց մի մասը ներգաղթել է Հայաստան և հիմնել Նոր Սեբաստիա ավանը (այժմ` թաղամաս Երևանում):

Ներկայում Սեբաստիան (թուրքերեն` Սվազ) Թուրքիայի համանուն իլի կենտրոնն է, որտեղ բնակվում է մի քանի տասնյակ հայ ընտանիք:

Սեբաստիայում են ծնվել XIդ. մատենագիր Սիսիանոսը, Հայոց կաթողիկոս Միքայել Ա Սեբաստիացին, տաղասացներ Հովասափ Սեբաստացին և Ղազար Սեբաստացին, Մխիթարյան միաբանության հիմնադիր Մխիթար Սեբաստացին, պատմիչ Հովհաննես Սեբաստացին, բժիշկ Նազարեթ Տաղավարյանը, դրամագետ Զ.Պտուկյանը և այլ նշանավոր անձինք:

Հայկական համառոտ հանրագիտարան, Հատոր 4, Երևան, 2003: