ՍԱՍՈՒՆ. գավառ

ՍԱՍՈՒՆ, Սանասանա, Սանասինա, Սանասնայե, Սանասուն, Սանասունք, Սանսան, Սանսաննա, Սանսոն, Սանսուն, Սասնա գավառ, Սասնո գավառ, Սասնո երկիր, Սասնո ձոր, Սասնո տան, Սասնոց գավառ, Սասնոց երկիր, Սասոն, Սասունք, Վերին դաշտ. Գավառ Մեծ Հայքի Աղձնիք աշխհարում: Հյուսիս-արևմուտքում սահմանակից էր Հաշտյանք, Հյուսիս-արևելքում՝ Տարոն, Խութ, արևելքում` Սալնոձոր, Գզեխ և Նփրկերտ գավառներին:

Սասունը Հայաստանի ամենալեռնային շրջաններից է: Երկրամասը անդնդախոր ձորերի, անանցանելի կիրճերի, մթին անտառների, սառնորակ ու հանքային աղբյուրների, արագահոս գետերի ու գետակների հազվագյուտ ու գեղեցիկ մի շրջան է: Գավառի կարևոր լեռնաշղթաներն են Սիմն ու Սասունի լեռները՝ Անդոկ, Ծովասար, Կեպին, Մարաթուկ և այլ բարձրաբերձ գագաթներով: Սասունի տարածքից են սկիզբ առնում ու դեպի հարավ հոսում Տիգրիսի ավազանին պատկանող Բաթման, Խուլփ, Սասունի և ուրիշ շատ գետեր ու գետակներ:

Այստեղ մշակելի հողատարածությունները խիստ սակավ են, եղածներն էլ ընկած են նեղ գետահովիտներում և նախալեռնային գոտիներում: Ավելի ընդարձակ ու փարթամ են ալպյան արոտավայրերը: Գավառի տարածքի զգալի մասը ծածկված է խիտ ու մթին անտառներով, որտեղ որոշ ծառատեսակների տերևների վրա ամռանը գոյանում է քաղցրավուն մեղրահյութ՝ գազպեն (մանանա) անունով: Սասունցիները այն օգտագործում էին որպես սննդանյութ և պատրաստում զանազան ուտեստներ: Երկրամասի կլիման խիստ է, ձմեռը՝ ցրտաշունչ, առատ ձյան շերտով, բքով, և տևում է մինչև 7 ամիս:

Սասունը հետագայում ֆիզիկաաշխարհագրական տարածք էր և բաժանված էր հիմնականում Դիարբեքիրի ու Բիթլիսի, մասամբ նաև` Խարբերդի նահանգների միջև: Սասուն գավառի հին ժամանակների ներքին վարչական բաժանումների մասին քիչ բան է հայտնի: 19-20-րդ դդ. էլ այդ բաժանումը կայուն չի եղել, նրա գավառակները կամ ենթաշրջաները մշտապես փոփոխվել են: 19-րդ դ. և 20-րդ դ. սկզբներին Սասունում հիշատակվում են հետևյալ գավառակները՝ Բռնաշեն, Բուն Սասուն, Խարզան, Խութ-Բռնաշեն, Խուլփ, Հազզո-Խաբլջոզ, Մոտկան, Շատախ, Տալվորիկ, Փսանք:

Սասունի բնակավայրերի բնակչության և ազգային կազմի մասին վիճակագրական տվյալները թեև վերաբերում են 19-րդ դ. վերջերին և 20-րդ դ. սկզբներին, սակայն վստահելի ու գիտական չեն: 1915թ. նախօրյակին Սասունը բավական խիտ բնակեցված երկրամաս էր: Գուցե հավանական է այն տվյալը, որ այդ ժամանակ Սասունն ունեցել է 539 բնակավայր, որի կեսից ավելին հայաբնակ էր, մյուսներում էլ ապրում էին հայեր ու քրդեր:

Բնակչության հիմնական զբաղմունքը երկրագործությունն ու անասնապահությունն էր: Գետահովիտներում և նախալնային շրջաններում հայերը զբաղվում էին նաև արհեստներով (զինագործություն), խաղողագործությամբ, պտղաբուծությամբ, շերամապահությամբ: Հացահատիկներից լայն տարածում ունեին տարեկանը, կորեկը, գարին և գլգըլը: Անասնապահության հիմնական ճյուղերն էին մանր ու խոշոր եղջերավոր անասնապահությունը և ձիաբուծությունը: Կլիմայական խիստ պայմանները և մշակելի հողերի խիստ սակավությունը Սասունի հայերի մեջ դարեդար պատվաստել են մեծ կամք ու աշխատասիրություն: Սասունցիները համառ, դժվարությունները հաղթահարող և չարքաշ սոցիալական ու քաղաքական պայմաններին դիմացող մարդիկ էին:

Սասունցիների մեջ մարդասիրության հետ մեկտեղ սերնդեսերունդ ձևավորվել էր մեծ կորով ու քաջություն՝ իրենց անձն ու ունեցվածքը պաշտպանելու համար: Ազատատենչ սասունցիները չարության ու բռնության դեմ միշտ էլ անհավասար պայքար են մղել և ունեցել անթիվ զոհեր ու զրկանքներ: 1894 թ. հայկական կոտորածների ժամանակ թուրքերը Սասունում ավերել ու կողոպտել են 40 գյուղ, սպանել շուրջ 15000 մարդ:

19-րդ դ. վերջերի և 20-րդ դ. սկզբների Սասունի հայերի ինքնապաշտպանական կռիվներում նշանավորվեցին հայ ժողովրդի քաջարի զավակներ Արաբոն, Հրայրը, Տամատյանը, Պոյաճյանը, Անդրանիկր (Օզանյան), Գևորգ Չավուշը, Գրգոն, Քոլոզը, Աղբյուր Սերոբը, և շատ ու շատ ուրիշներ: Հայերի անհավասար գոյամարտը թուրք ջարդարարների և քուրդ ցեղա֊պետների դեմ ավարտվեց հայերի համար մեծ ողբերգությամբ: 1915-16 թթ. Սասունում զոհվեց ավելի քան 60000 հայ: Կենդանի մնացածներից շատերը մեծագույն դժվարություններով անցան Արևելյան Հայաստան և բնակություն հաստատեցին ներկայիս ՀՀ Աշտարակի ու Թալինի շրջների գյուղերում:

Սասուն անվան գիտական ստուգաբանությունը հայտնի չէ: ժողովրդական ավանդություններից մեկում ասվում է, որ տալվորիկցի Մրգոյի և Պետոյի տան առաստաղի գերաններից մեկը ծանրության տակ կախվում է, մարդիկ մինչև նոր գերան կբերեին, տեղում եղողներից մեկը ձեռքը դեմ է անում ճկված գերանին և գոչում՝ «սա մսա սուն» – սա էլ քեզ սյուն, և իբև դրանից էլ այդ երկրամասը ստանում է Սասուն անունը: Սասուն անվան հնագույն հիշատակությունը «Սասսու» ձևով պահպանվել է Ասորեստանի թագավոր Թիգլաթպալասար 3-րդի մթա 8-րդ դ. թողած սեպագիր արձանագրություններում: Հայկական մատենագրության մեջ այն առաջին անգամ հիշատակում է Անանիա Շիրակացին (7-րդ դ.)` որպես Աղձնիք աշխարհի 10 գավառներից մեկը:

Արաբական նվաճումների ժամանակ՝ 850-ական թթ, Սասունը դարձավ ազատագրական պայքարի կարևորագույն կենտրոններից մեկը, որտեղ և սկսվեց ձևավորվել հայկական «Սասնա ծռեր» ժողովրդական դյուցազներգությանը: 11-12-րդ դդ. բյուզանդա-սելջուկյան նվաճումների ժամանակ Սասունը պահպանում էր իր անկախությունը: 11-րդ դ. Մուշեղ և Թոռնիկ իշխանները Սասունի տարածքը ավելի էին ընդարձակել: 16-րդ դ. Սասունը նվաճել են թուրքերը: Թուրքական երկարամյա տիրապետության ընթացքում նույնպես Սասունը հաճախ պահպանում էր իր կիսանկախ վիճակը և ըմբոստանում բռնության ու կամայականության դեմ: Այդ ժամանակաշրջանում աստիճանաբար Սասուն են սկսում թափանցել քրդական ցեղերը: 1915 թ. եղեռնից հետո Սասունն իսպառ դատարկվեց հայերից: Այժմ երբեմնի խիտ բնակչություն ունեցող գավառը Թուրքիայի ամենանոսր բնակեցված տարածքն է: