ՎԱՐԴՈ. գավառակ

ՎԱՐԴՈ, Վարդով. գավառակ Բիթլիսի նահանգում: Համապատասխանում է Տուրուբերանի Արշամունիք գավառի արևելյան մասին: Վարդոյի տարածքով հոսում է Բազկան կամ Բյուրակն գետը (ստորին հոսանքում` Չարբուհար): Կլիման զով է և առողջարար: Հարուստ է սառնորակ աղբյուրներով և հանքային ջրերով (հայտնի են Լալազարի ջերմուկները), ծաղկաշատ և խոտավետ մարգագետիններով: Բնակչությունը զբաղվել է հացահատիկային և բանջարանոցային մշակաբույսերի մշակությամբ, ծխախոտագործությամբ, այգեգործությամբ, անասնապահությամբ և մեղվաբուծությամբ:

Վարդոն 1555թ. անցել է Թուրքիային` Ամասիայի թուրք-պարսկական պայմանագրով: Մինչև XIXդ. կեսը բաժանված է եղել երկու մասի: Հյուսիային  հատվածը, որը կենտրոնի անունով կոչվել է նաև Բազկան, ենթարկվել է Էրզրումի փաշայության Խնուս գավառի բեյերին, հարավայինը (Չարբուհար ավանի շրջանը) մտել է Մուշի գավառի մեջ: Գավառակը Վարդո է կոչվել Վարդուկ գյուղաքաղաքի (ավերակները գտնվում են Ս.Կարապետ վանքից հյուսիս) անունով:

XIXդ. 2-րդ կեսից Վարդոն եղել է էրզրումի, ապա` Բիթլիսի նահանգի Մուշ գավառի կազմում: XXդ. սկզբին Վարդոյում, հայերից բացի, բնակվել են նաև քրդեր և 1870-ական թթ. հաստատված կովկասյան լեռնականներ (չերքեզներ):

Հայերը հիմնականում բնակվել են Բազկան գետի վերին հոսանքում` Գունդեմիր գյուղախմբում, որի կենտրոն Գունդեմիր գյուղը զուտ հայաբնակ էր և XIXդ. վերջին ունեցել է 200 տուն բնակիչ: Վարդոյի գավառակի կենտրոն Գյումգյում գյուղում բնակվել է 60 տուն հայ:

XXդ. սկզբին Վարդոն ընդհանուր հաշվով ունեցել է մոտ 3 հազար հայ բնակիչ, որոնց մեծ մասը զոհվել է Մեծ եղեռնի ժամանակ: Սակավաթիվ փրիվածներն ապաստանել են հիմնականում Արևելյան Հայաստանում: Վարդոն այժմ Թուրքիայի Մուշի իլի կազմում է:

Հայկական համառոտ հանրագիտարան, Հատոր 4, Երևան, 2003: