ՏՐԱՊԻԶՈՆ

ՏՐԱՊԻԶՈՆ, Տրապեզունդ, Տրապեզա. քաղաք Թուրքիայի հյուսիս-արևելքում` Սև ծովի ափին:

Հայերը Տրապիզոնում հաստավել են VIIդ: 1239թ. մոնղոլական հալածանքներից խուսափելով` զգալի թվով հայեր Անիից փոխադրվել են Տրապիզոն: 1339թ. ուժեղ երկրաշարժից հետո դարձյալ Անիից և շրջակայքից շատ հայեր ապաստանել են Տրապիզոնում, որտեղ արհեստների և առևտրի զարգացմամբ շահագրգռված բյուզանդական կայսրերը նրանց հատկացրել են առանձին թաղամաս: XV-XVIդդ. հայերը հաջորդաբար հիմնել են Ս.Աստվածածին, Չարխափան կամ Ս.Ստեփանոս, Ս.Օգսենտ և Ս.Հովհաննես եկեղեցիները: 1424թ. Կոմնենոսների օժանդակությամբ սկսվել է Ս.Ամենափրկիչ վանքի կառուցումը, որը 1461թ. կողոպտել և ավերել են թուրքերը: XVIդ. հայ գրչության կենտրոն է դարձել վերակառուցված Ս.Ամենափրկիչ վանքը, Տրապիզոնում հիմնադրվել է հայկական առաջնորդարան: 1765-72թթ. դերեբեյական կռիվների ժամանակ բազմաթիվ հայեր Տրապիզոնից հեռացել են Կ.Պոլիս, Ջանիկ, Ղրիմ, կրկին ավերվել են հայկական եկեղեցիները: XIXդ. սկզբից շրջակա գյուղերից Տրապիզոն տեղափոխված հայերի թիվը վերստին աճել է` 1857թ`. հասնելով մոտ 4 հազարի: 1840թ. քաղաքում բացվել է հայկական վարժարան, 1857թ.` կազմակերպվել Գայանյան ընկերությունը, Հայկազյան, Սյունյաց, Ս.Ստեփանոսի և Ուսումնասիրաց ընկերությունների մասնաճյուղեր: XIXդ. 50-ական թթ. հիմնվել է հայկական տպարան, որտեղ լույս են տեսել «Խարիսխ», «Գեղջուկ», «Մոծակ», «Պոնտոս», «Բժիշկ» պարբերականները: Քաղաքի առևտրի և արհեստագործության գրեթե բոլոր ճյուղերը գտնվել են հայերի (Սրապյաններ, Սասանյաններ, Թահմազյաններ, Մինասյաններ, Կյուրեղյաններ, Իսայաններ, Ազնավուրյաններ) ձեռքին:

1895-96թթ. ջարդերի ժամանակ Տրապիզոնի բազմաթիվ հայերը կոտորվել են, շատերը գաղթել են Սոչի, Գուդաութա, Բաթում, Ղրիմ և այլուր: Առաջին համաշխարհային պատերազմի նախօրեին Տրապիզոնում կար մոտ 15 հազար հայ: Մեծ եղեռնի ժամանակ նրանց մի մասը կոտորվել է գաղթի ճաննապարհին: 1916թ., երբ ռուսական զորքերը գրավել են Տրապիզոնը, մոտ 500 հայ վերադարձել է, սակայն քաղաքը դարձյալ թուրքերին անցնելուց (1918թ.) հետո գաղթել են Ռուսաստան և այլ երկրներ: Ներկայումս (2003թ.) Տրապիզոնում բնակվում են որոշ թվով մահմեդականացված հայեր: Տրապիզոնը այժմ Թուրքիայի համանուն իլի կենտրոնն է:

Հայկական համառոտ հանրագիտարան, Հատոր 4, Երևան, 2003: