ՇԻՐԱԿ

ՇԻՐԱԿ. գավառ Մեծ Հայքի Այրարատ նահանգում՝ Ախուրյան գետի ավազանում, որն այն բաժանում է արևմտյան և արևելյան մասերի: Ախուրյանի բազմաթիվ վտակների շնորհիվ գավառը ոռոգելի էր և արգավանդ: Հնուց ի վեր հռչակված էր ցորենով: Արևմուտքից սահմանակից էր Վանանդ, հյուսիսից` Աշոցք, արևելքից` Տաշիր, Նիգ և Արագածոտն, հարավից` Արշարունիք (Երասխաձոր) գավառներին:

Շիրակը համապատասխանում է Արարատյան թագավորության (Ուրարտու) արձանագրություններում հիշատակվող Էրիախի ազգագավառին: Ենթադրվում է, որ գավառի անվանումն առաջացել է մ.թ.ա. IIIդ. վերջին այստեղ հաստատված կիմերա-սկյութական «շիրակ» կամ «սիրակ» ցեղերից: Ըստ հայկական ավանդության` Շիրակ տեղանունը կապվում է Հայկի ծոռ Շարայի հետ, որի ժառանգական տիրույթն էր այն:

Մինչև IVդ. եղել է արքունի տիրույթ: IVդ. սկզբին Տրդատ Գ Մեծն այն պարգևել է Կամսարականներին: Վերջիններս 783թ. իրենց հայրենի կալվածներ Արշարունիքն ու Շիրակը վաճառել են Բագրատունիներին, որոնց օրոք (IX-XIդդ.) գավառը տնտեսական և մշակութային վերելք է ապրել:

961թ. Շիրակը դարձել է արքունի ոստան` Անի մայրաքաղաքով, որտեղ ծաղկել ու բարգավաճել են մշակույթի և տնտեսության բազմաթիվ կենտրոններ (Ագարակ, Արգինա, Բագնայր, Դպրեվանք, Երերույք, Խծկոնք, Հառիճ, Հոռոմոսի վանք, Մարմաշենի վանք, Մրեն, Շիրակաշատ, Շիրակավան, Տեկորի տաճար և այլն):

Բագրատունիների թագավորության կործանումից հետո բյուզանդական (1045-64թթ.), ապա՝ սելջուկյան (1064-1199թթ.) տիրապետության ընթացքում Շիրակի տնտեսական, քաղաքական և մշակութային կյանքը նկատելի անկում է ապրել: Մոնղոլական ավերիչ արշավանքերի հետևանքով և նրանց տիրապետության հաստատմամբ (XIII-XIVդդ.) վերջնականապես լքվել և ամայացել են բազմաթիվ բնակավայրեր, այդ թվում` Անին: Գավառ են թափանցել օտար ցեղեր:

1555թ. և 1639թ. գավառն Ախուրյանով բաժանվել է Սեֆյան Պարսկաստանի (արևելյան մասը) և Օսմանյան կայսրության (արևմտյան մասը) միջև:

1805թ. Ռուսաստանը գրավել է Արևելյան Շիրակը: 1878թ. Ռուսաստանին է անցել նաև գավառի արևմտյան մասը:

1829-30թթ. Արևելյան Շիրակում հաստատվել են բազմաթիվ ընտանիքներ Ալաշկերտից, Արևմտյան Շիրակից, Խնուսից, Կարսից, Կարինից` վերաշինելով տասնյակ բնակավայրեր (այդ թվում՝ Գյումրիի բերդաքաղաքը):

XXդ. սկզբին Շիրակի արևելյան հատվածը վարչականորեն մտել է Երևանի նահանգի Ալեքսանդրապոլի գավառի մեջ, իսկ արևմտյանը կազմել է Կարսի մարզի Շորագյալի (Կարսի օկրուգ) և Նախիջևանի (Կաղզվանի օկրուգ) տեղամասերը:

1918-20թթ. Հայաստանի Հանրապետության տարածքում էր (1920թ. մայիսից` Շիրակի նահանգ):

1920թ. աշնանը Շիրակը ռազմակալել են թուրքական զորքերը:

1921թ. մարտի 16-ին Մոսկվայի պայմանագրով գավառի արևմտյան մասը կրկին բռնազավթել է Թուրքիան: Գավառի արևելյան մասը, մտնելով ՀԽՍՀ-ի մեջ, կազմել է Ալեքսանդրապոլի (1924-ից՝ Լենինական) գավառը, որի տարածքում ավելի ուշ ստեղծվել են Ախուրյանի, Անիի և Արթիկի, մասամբ` Թալինի շրջանները:

1995թ. դեկտեմբերից վերջիններս (բացառությամբ Թալինի շրջանի) ընդգրկվել են Շիրակի մարզի մեջ:

Հայկական համառոտ հանրագիտարան, Հատոր 4, Երևան, 2003: