Հրանտ Դինքն ու Սաբիհա Գյոքչենը

Անցել է չորս տարի, ինչ սիրելի Հրանտը դարձավ խորքային պետության դավադրության զոհ: Մարդասպաններն ու նրանց հանցագործության դրդածները դեռևս իրենց արժանի պատիժը չեն ստացել: Դինքին քայլ առ քայլ մահվան տարած խորքային կամպանիայի կարևոր կանգառներից մեկն էլ Սաբիհա Գյոքչենի հարցն էր: Արդեն մանրամասն գիտենք, թե ինչ տեղի ունեցավ, երբ Հրանտը 2004 թ. հունվարի 6-ին «Ակօսի» սյունակում հրապարակեց մի հոդված, որտեղ տեղ էր գտնում ավելի շուտ Սիմոն Սիմոնյան անվամբ գրողի կողմից 1972 թ. Բեյրութում հրապարակած «Լեռ և ճակատագիր» վերնագրով գրքում առաջ քաշած պնդումը, ինչպես նաև այն, որ Սաբիհա Գյոքչենը հայ որբ է եղել, ում իսկական անունը Հաթուն Սեբիլջիյան է:  

«Հյուրիեթ» թերթի 2004 թ. փետրվարի 21-ի համարում Էրսին Քալքանի «Սաբիհա Գյոքչե՞ն, թե՞ Հաթուն Սեբիլջյան» խորագրով հոդվածից հետո Գլխավոր շտաբից  կտրուկ հերքում եկավ: Դրանից հետո տեղի ունեցածի մասին կարող եք կարդալ «Ասա ոչ ռասիզմին և ազգայնականությանը» նախաձեռնության խոսնակ Ջենգիզ Ալղանի` «Թարաֆի» 2011 թ. հունվարի 19-ի համարում հրապարակած «(Եթե) հրանտները չմեռնեն, հայրենիքը բաժան-բաժան չի լինի» հոդվածում:

Մահվան չորրորդ տարելիցին, երբ Հրանտին հիշում ենք սիրով ու կարոտով, ցանկանում եմ հետ հայացք նետել նրա կյանքում կարևոր դեր խաղացած Հաթուն Սիբելջյանի կամ Սաբիհա Գյոքչենի պատմությանը:

Կինը կարո՞ղ է զինվորական լինել:

Տասնապետ Հալիդե, Գյորդեսլի Մաքբուլե, մայոր Էմիրե Այշե, Ադիլե Հանըմ, Շարքային Սաիմե, Քյուչուք Նեզահաթ, Ֆաթմա Սեհեր և դեռ որքա~ն, որքա~ն… Ազգային ազատագրական պայքարի ընթացքում այս կանանցից ոմանք մեջքին ռումբեր են կրել, ոմանք սայլ քաշել, ոմանք զենք փախցրել, անվեհեր կռվել, իսկ հանրապետության հռչակումից հետո էլ տղամարդկանց հավասար գործեր են  կատարել: Մինչդեռ, ինչպես գիտեք, միայն 1934 թ. է ընդունվել կանանց` պատգամավոր ընտրելու և ընտրվելու իրավունքը:

1935 թ. ընտրությունների նախօրեին  «Ջումհուրիեթ» թերթի հունվարի 27-ի համարում լույս տեսան թեկնածու կանանց և երկրորդ (կին) ընտրողներին ուղղված չորս հարցից բաղկացած հարցաթերթիկի պատասխանները: Հարցերից մեկը հետևյալն էր` «ի՞նչ են մտածում կանայք կանանց զինվորական ծառայության մասին»: Մի կողմ թողնենք հարցաթերթիկին պատասխանած բժիշկ, ուսուցիչ, ակադեմիկոս, գրականագետ կանանց մեծամասնության հետևյալ նախադասությամբ սկսվող պատասխանը` «Պատգամավոր լինելը մեր իրավասության շրջանակում չէ, սակայն եթե լինենք…», հատկապես ուշագրավ է զինվորականության թեմայով պատասխանը, թե զինվորական ռեժիմը տղամարդկանց համար է ցանկալի: Օրինակ՝ մանկաբույժ Նիհալ Հանըմը ասել է. «Չի լինի, պարո’ն, չի լինի: Կինը որտե~ղ, զինվորականությունը որտեղ: Մեր մեջ դեռ կանայք կան, որ վախենում են տոնական օրերին արձակվող գնդակից: Նաև ֆիզիոլոգիան է կանանց օգտին: Տղամարդիկ դիմացկուն, քաջ, մկանուտ, առնական, դե ինչ իմանամ, դիմադրող են, նյարդերը ամուր են: Եթե կա մեկը, որ հակառակն է պնդում, թող գա և ինձ հարցնի: Ես բժիշկ եմ: Նրանք, ովքեր պնդում են, թե կինը զինվոր կլինի, նրանց խոսքը ոչ այլ ինչ է, եթե ոչ՝ պճնամոլություն: Դուք նայեք ոչ թե տեսքին, այլ ֆիզիկական կառուցվածքին: Մենք` կին բժիշկներս, չնայած որ այսքան ժամանակակից ենք, նույնիսկ չենք կարողանում աշխատել որպես պետական բժիշկ: Ճիշտն ասենք, մեզանից ոչ մեկը ձի նստելով, մեջքին ատրճանակ կախելով չի կարող գնալ հանցագործության վայր: Ինչպես ասում է Մազհար Օսմանը, կանանյք 30 օրվա ընթացքում  7 օրը հասկանալի պատճառներով ի վիճակի չեն աշխատելու…»:

Սակայն երկու տարի անց` 1937 թ. գարնանը, Աթաթուրքը բժիշկ Նիհալ Հանըմին անհարմար դրության մեջ էր դնելու` դիմելով իր 24-ամյա հոգեզավակ Սաբիհա Գյոքչենին, ով երկար տարիներ որպես «թարախապալար» որակված Դերսիմը (այսօրվա Թունջելին և շրջակայքը) գնդակոծող ինքնաթիռ էր վարել. «Քեզնով հպարտանում եմ, Գյոքչե’ն: Միայն ես չէ, այլ այս իրադարձությանը ուշի ուշով հետևող ողջ թուրք ազգն է հպարտանում քեզնով: (…) Մենք զինվորական ազգ ենք: Մենք մեծից փոքր՝ կին և տղամարդ, ստեղծվել ենք որպես զինվոր»:

Դերսիումում՝ «թուրք աղջիկ»

Ժողովրդահանրապետական կուսակցության գլխավոր քարտուղար Օնուր Օյմենի սարսափելի սխալի շնորհիվ անցյալ տարվանից ի վեր սկսեցինք երկար խոսել 1937-1938 թթ. Դերսիմի երկփուլ գործողությունների մասին, որին մասնակցել է 16-18 հատ «Bréuget» մակնիշի ինքնաթիռ, որոնք օդ են բարձրացել Դիարբեքիրից: Ահա այս ինքնաթիռներից մեկը վարել է Սաբիհա Գյոքչենը, ում հետագայում տրվելու է «Թուրքիայի առաջին կին օդաչու», «առաջին զինվորական կին օդաչու», «պատերազմին մասնակցած առաջին կին օդաչու» տիտղոսը:

Ո՞վ էր այն անձը, ում մենք ծանոթ ենք «Սաբիհա Գյոքչեն» ինքնությամբ (իսկ Հաթուն Սեբիլջիյանի պատմությանը կարող եք ծանոթանալ Հրանտ Դինքի և Էրսին Քալքանի վերոհիշյալ հոդվածներից): 1990-ական թթ. Սաբիհա Գյոքչենը հարցազրույցի ժամանակ Օքթայ Վերելին ասում է, թե քանի որ իր հայրը` Ադրիանապոլսի դեֆթերդար Հաֆըզ Իզզեթ բեյը, եղել է երիտթուրք, Աբդուլհամիդը աքսորել է Բուրսա: Սաբիհան լույս աշխարհ է եկել 1913 թ. մարտի 22-ին Բուրսայում: Ծնողներին մանուկ հասակում կորցրած և մեծ եղբոր հետ ապրող փոքրիկ Սաբիհայի կյանքը 1925 թ. Մուստաֆա Քեմալի` Բուրսա կատարած այցի ժամանակ կտրուկ փոխվում է:

Թիկնազորը հաղթահարելով,  պալատի այգի մտնելով` փոքրիկ Սաբիհան այնքան ազդեցիկ է պատմում իր կրթություն ստանալու վճռականության մասին, որ Ղազին` Մուսթաֆա Քեմալը, նրան առաջարկում է դառնալ իր հոգեզավակը: Նախ՝ Չանքայայի նախակրթարանում, հետո՝ որոշ ժամանակ Արնավուտքյոյի օրիորդաց վարժարանում, այնուհետև՝ Սկյութարի օրիորդաց վարժարանում կրթություն ստացած Սաբիհան առողջական խնդիրների պատճառով կրթությունն ընդմիջում է: Հեյբելի կղզում և Վիեննայում որոշ ժամանակ բուժվելուց հետո գնացել է Փարիզ, սակայն չկարողանալով դիմանալ հայրենիքի և փաշայի կարոտին` բուժումն ավարտելուց անմիջապես հետո վերադարձել է Թուրքիա:

Նրա ազգանունը տալիս է Աթաթուրքը:

Երբ 1934 թ. դուրս է գալիս ազգանվան մասին օրենքը, Մուսթաֆա Քեմալը նրան տալիս է Գյոքչեն ազգանունը: Միգուցե նաև այս ազգանվան ազդեցությամբ մինչ այդ օրը ընդհանրապես օդագնացությամբ չհետաքրքվող Սաբիհան 1935 թ. մայիսին նորաստեղծ «Թուրքքուշուի» (Թուրքական ավիացիայի ընկերություն) բացման արարողության ժամանակ, ռուս ուսուցիչների պլանյորներով կատարած ցուցադրություններից շատ ազդված, ասել է, որ ինքն էլ է ցանկանում փորձել: Այս ցանկությանը Աթաթուրքի պատասխանը եղել է հետևյալը. «Հավանեցի քաջությունդ: (…) Ճիշտն ասած՝ Գյոքչեն  անունը օդագնացությանը շատ է սազում»:

Օդապարիկով սկսած և օդագնացությունը ինքնաթիռներով շարունակած Սաբիհա Գյոքչենի համար արդեն «ապագան երկնքում» էր: Մի քանի ամսվա ընթացքում «Թուրքքուշուում» կրթություն ստանացած Գյոքչենին յոթ տղա ուսանողների հետ միասին ուղարկում են Ռուսաստան, որպեսզի այնտեղ պլանյորի կրթություն ստանան: Օդեսսայում պլանյորի դիպլոմ ստանալով` Գյոքչենը, վերադառնում է Անկարա և  կրթությունը շարունակում Էսքիշեհիրի Ռազմական ինքնաթիռների դպրոցից բերված շարժիչով ինքնաթիռի վրա: Շարժիչով ինքնաթիռով առաջին անգամ միայնակ թռիչք կատարելուց հետո Աթաթուրքը Գյոքչենի հետ կապված ծրագրերի մասին խոսեց այսպես. «Շնորհակալ եմ, Գյոքչե’ն: (…) Ինձ շատ երջանկացրիր: Այժմ արդեն կարող եմ ասել այն, ինչ ծրագրել եմ քեզ համար: (…) Միգուցե կդառնաս աշխարհի առաջին կին ռազմական օդաչուն: Ենթադրու՞մ ես, թե ինչ պարծանք է, որ թուրք աղջիկը լինի աշխարհի առաջին կին ռազմական օդաչուն:  Այժմ անմիջապես գործի անցնելով` քեզ ուղարկելու եմ Էսքիշեհիրի ռազմական ինքնաթիռների դպրոց: Այնտեղ հատուկ կրթություն կստանաս»:

Քեմալական արդիականացման կնիքը

1936 թ. Ավիացիայի և սպորտի մասին ամսագրի 170-րդ համարում Սաբիհա Գյոքչենի վերաբերյալ գրված է հետևյալը. «Է~յ դիվանի’ բանաստեղծներ, գլուխներդ բարձրացրեք գերեզմաններից և նայեք թուրք աղջիկներին, ովքեր ծիծաղում են վանդակի հետևում, գլխաշորերի մեջ փաթաթված, փայլը կորցած աչքերն աստեղերին հառած, իրենց հրեշտակների նմանեցնող ձեր երազանքների վրա, այժմ նրանք պողպատե թևերով աստեղերի հետ դեմ առ դեմ են:

Ահա մի օր մեզ մոտ է գալիս քանդակագործ թուրք կին՝ իր հետ բերելով արձան, որը մարմնավորում է հեղափոխության փուլերից մեկը, մի օր լսում ենք պատգամավոր թուրք կնոջ, մի օր էլ տեսնում ենք մի թուրք աղջկա` թուրք ռասայի հերոսությանը և ունակությանը բնորոշ վճռականությամբ թուրքական երկնքներում զբոսնելիս: Երբ մատնանշում են Աթաթուրքի և Ինոնյուի օդային պաշտպանության մեծ կարևորությունը, ահա կենդանի և գերազանց պատասխան թուրք երեխաներին՝ իրենց պարտականությունները կատարելու կոչի համար»:

Դերսիմի կամավորը

Այս կրթությունը իրոք հատուկ կրթություն էր, որովհետև դպրոցի միակ կինը Սաբիհա Գյոքչենն էր: Սաբիհա Գյոքչենն իրեն ուղեկցող նախակրթարանի ուսուցիչ Յուվեյրե Ույգուչի հետ միասին Էսքիշեհիրում երկու տարի կրթություն է ստացել: Նրա հուշերում գրված է, որ Աթաթուրքին անձամբ համոզելով` իր ցանկությամբ մասնակցել է Դերսիմի գործողություններին:

1937 թ. գարնանը մեկ ամիս շարունակ «մեկ օր որպես դիտորդ, մեկ օր որպես օդաչու» բազմաթիվ թռիչք կատարած Գյոքչենը իր հուշերում Դերսիմի գործողությունների պատճառների և արդյունքների վրա կանգ չի առնում: Նա այս գործողությանը մասնակցել է, որպեսզի երկրի` իրեն «հանձնարարած պարտականությունը կատարի»:

Դերսիմի գործողության վերջում Սաբիհա Գյոքչենը ազգային հերոս էր: Նրան առաջին շնորհավորողները վարչապետ Իսմեթ Ինոնյուն և նախագահ Աթաթուրքն էին: Աթաթուրքն ասում է. «Քեզնով հպարտանում եմ, Գյոքչե’ն: Ոչ միայն ես, այս իրադարձությանը մոտիկից հետևող ողջ թուրք ազգն է հպարտանում…  Քանի որ մեկ անգամ ևս ողջ աշխարհին ապացուցեցիր, որ մեր երիտասարդ աղջիկներն ինչեր կարող են անել, եթե նույնիսկ գլուխ գովես՝ տեղն է… Մենք զինվորական ազգ ենք… Սակայն մեր զինվորականության հասկացությունը ընդհանրապես նման չէ այն հասկացությանը, որը ստեղծել է իմպերիալիստական մտածելակերպը… Աշխարհում խաղաղության նպատակով զինվոր եղող ազգի տեղը խաղաղության դրոշի կողքին է»:

Նշանակալից լռություն

1937 թ. մայիսի 28-ին նախագահի, վարչապետի և Գլխավոր շտաբի պետի մասնակցությամբ երեք հարյուրից ավել հրավիրյալների ներկայությամբ հանդիսավոր արարողության ընթացքում Սաբիհա Գյոքչենին տվեցին Թուրքական ավիացիայի ընկերության մուրասսա շքանշան` զարդարված թանկարժեք քարերով: Սակայն տարօրինակ մի իրողություն կա: Ինչու՞ Սաբիհա Գյոքչենի՝ ազգային հերոս լինելու հարցում մամուլում և հասարակության մեջ ուշագրավ լռություն կա: Որովհետև հասարակությունից գաղտնի են պահել Դերսիմի գործողությունները: Այսօր արդեն գիտենք, թե որքան արյուն է հոսել: Այսպես, օրինակ, երբ նրա մասին խոսք է լինում, եթե նայեք Ավիացիայի և սպորտի մասին ամսագրին, այսպես է գովաբանում.  «Ձի հեծած, հետևում թողնելով տղամարդ հերոսներին՝ ևս մեկ անգամ կերտեց թուրք ռասան: Ինքնաթիռի մեջ Սաբիհա Գյոքչենն է: Խեղճ պիեռ լոթիներ, եթե ձեր գերեզմաններից գլուխներդ  բարձրացնեք, հնարավորություն կունենաք հիանալու միայն սիրուց և ուրախությունից զրկված լինելու համար ձեր կարեկցանքին արժանացած թուրք կնոջ մշակույթով, հերոսությամբ, վտանգներին և երկինքներին մարտահրավեր նետելու հատկանիշով»: Համաձայն ամսագրի՝ Սաբիհա Գյոքչենն այս շքանշանը ստացել է «թե’ դասընթացների ժամանակ, և  թե’ թուրքական ավիացիոն բանակի դպրոցներում և զորամասերում մեծ ցուցադրությունների և վերջին զորախաղերի ժամանակ հերոսաբար ծառայելու համար»: 

Ստորև ներկայացնում ենք Գյոքչենին ջերմորեն շնորհավորող լրագրողների և, նույնիսկ, շքանշանը հանձնած Թուրքական ավիացիայի ընկերության նախագահ Ֆուաթ Բուլջանի մեկնաբանությունը. «Թուրքական ավիացիայի ընկերության շքանշանի կանոնադրության մեջ ամրագրված է շքանշան տալը (տրվում է այն օդաչուին, ով, կյանքը վտանգելով, ցուցաբերել է ինքնազոհողություն): Այդ իսկ պատճառով որոշվել է Թուրքական ավիացիայի ընկերության մարասսա շքանշանով պարգևատրել քաջարի Սաբիհա Գյոքչենին, ով ռազմաօդային զորամասերում փայլուն գնահատականներ է ստացել և արժանացել է Գլխավոր շտաբի պետ, հարգարժան մարշալի գովասանքին»: Գյոքչենի շնորհակալական ելույթի ժամանակ ևս Դերսիմի անունը չի շոշափվում, միայն մարշալ Չաքմաքին առանձնահատուկ շնորհակալություն է հայտնում:

Մոդել կնոջ աշխատանքն ավարտում է:

Դերսիմում ունեցած հաջողությունների պատճառով Գյոքչենին շքանշան տալուց միայն հինգ ամիս հետո` հոկտեմբերի 29-ին` Հանրապետության պարահանդեսի ժամանակ, Գլխավոր շտաբի պետ Ֆեվզի Չաքմաքը այնպես, ինչպես բժիշկ Նիհալ Հանըմը, Սաբիհային բացահայտ ասում է, որ զինվորականությունը «կնոջ գործ չէ», որովհետև  հանրապետության «կնոջ մոդելը» միշտ  ժամանակակից, սակայն անարատ, հավատարիմ ամուսին և  սուրբ մայրն էր: Հետևաբար այս կանանց վիճակվել էր «հայրենիքի զինվոր մեծացնել» և ոչ թե զինվոր լինել: Այսպես` Սաբիհա Գյոքչենի` «Թուրքական բանակի զինվորական կնոջ սրբացված կերպար» լինելու արկածը տևում է միայն երեք տարի: 1938 թ. մայիսի 16-21-ը Ստամբուլ-Աթենք-Սալոնիկ-Սոֆիա-Բելգրադ-Բուխարեստ-Ստամբուլ ուղղությամբ միայնակ կատարած թռիչքից հետո «Թուրքքուշում» նշանակվում է դասախոս: 1941 թ. ամուսնանում է ավագ լեյտենանտ Քեմալ Էսիմերի հետ, ով Էսքիշեհիրի Ավիացիայի դպրոցում դասավանդում էր ռազմական աշխարհագրություն և տեղագրություն: Ամուսնությունից երկու տարի անց ամուսինը մահանում է, և այլևս չի ամուսնանում: 1954 թ. մայիսին «Թուրքքուշից» աշխատանքից դուրս է գալիս և մատնվում է մոռացության: 1996 թ. ԱՄՆ-ում Դանիել Աքթոնի ուղեկցությամբ «Falcon 2000»-ով թռիչք կատարելուց հետո 2001 թ. մարտի 22-ին 88 տարեկանում կյանքին հրաժեշտ է տալիս` իր հետ տանելով այսօր ոմանց համար սարսափելի բազմաթիվ գաղտնիքներ:

Գրականություն

Օքթայ Վերել, «Սաբիհա Գյոքչեն, Աթաթուրքի հետ մի կյանք», «Ալթըն քիթափլար» հրատարակչություն, 1996 թ. :

Այշե Գյուլ Ալթնայ, «Հայրենիք, ազգ, կանայք», «Իլեթիշիմ» հրատարակչություն, 2000 թ.:

 

«Ակօս», թիվ 772

21.01.2011