95 տարի անց

Ալբատրոս/Ռագըփ Զարաքօլու

Մեծ հրատարակիչ Թեոդիկի «Ապրիլտասնմեկյան հուշարձան» վերնագրով գիրքը տպագրվել է երկու լեզուներով, բայց ափսոս, որ չի կարելի ասել, թե այս աշխատությունն ստացավ այն ուշադրությունը, որին արժանի էր: Թեոդիկի պես առաջին «Մուրճ» գործողությունից մազապուրծ եղած Արամ Անտոնյանը ևս 1915 թ. ապրիլի 24-ին պոլսահայ մտավորականների ձերբակալությունների առաջին ականատեսներից մեկն էր և ավելին` Դեր Զորի կոտորածները բանավոր պատմության մեջ արձանագրած մի փայլուն լրագրող և հեղինակ: Անտոնյանը փաստագրել է Հայոց ցեղասպանությունը և 1918 թ. կնքված Մուդրոսի զինադադարից անմիջապես հետո հրատարակել երկու կարևոր գրքեր` «Մեծ ոճիրը» և «Այն սև օրերուն»-ը: Այնուհետև դարձել է Փարիզում գտնվող Հայ բարեգործական ընդհանուր միության Նուբարյան գրադարանի առաջին կուրատորը: Սույն գրադարանը` իր գրքերով և արխիվներով, 20-րդ դարի հայոց պատմության նշանավոր գանձարանն է: Ցեղասպանության ոգեկոչման առաջին արարողությունը կազմակերպվել է Ստամբուլում չորս տարի անց` 1919 թ. ապրիլին: Եղեռնից մազապուրծ մտավորականները, սպանվածների հոգիները ոգեկոչելով, ցանկացել էին հիշատակի տուրք մատուցել նրանց… Թեոդիկի «Ապրիլտասնմեկյան հուշարձանը» գրքի ստամբուլյան երկրորդ տպագրությունը 1919 թ. հետո կատարվեց 2010 թ. ապրիլին` «Բելգե» հրատարակչության կողմից:

Անցած 95 տարվա ընթացքում համայն աշխարհում հազարավոր հայեր յուրաքանչյուր տարվա ապրիլի 24-ին հարգանքի տուրք են մատուցում զոհվածների հիշատակին:

«Միություն և առաջադիմություն» խունտայի կողմից «պետության թշնամի» պիտակն ստացած և ձերբակալված, աքսորված ու վայրագաբար սպանված զոհերը հայ ժողովրդի առաջնորդները և մտավորականներն էին, ովքեր Օսմանյան կայսրությունը կազմող մյուս էթնիկ և կրոնական խմբերի հետ մեկտեղ համարձակվել էին իրենց ժողովրդի համար հավասարություն և եղբայրություն ապահովելու երազանքներ ունենալ:

Արամ Անտոնյանը և Թեոդիկը արևմտահայոց լեզուն և գրականությունը նոր գագաթներ հասցնել, Ստամբուլում քաղաքացիական հասարակության շարժում ստեղծել ու միջնադարյան մութ խավարից հայերին փրկել կարողացած նշանավոր «պոլսեցի մտավորականների» տիպական օրինակներից էին:

Արամ Անտոնյանը ապրիլքսանչորսյան գործընթացի առաջին օրերին ականատես լինելուց հետո հայերենով գրած իր 25 հոդվածը հրապարակել էր Կոմիտաս Վարդապետի ծնդդյան 75-րդ տարելիցի կապակցությամբ մշակված «Արևմուտքի» հատուկ համարում 1946 թ. դեկտեմբերից մինչև 1947 թ. հունիսը: Սույն հոդվածները միևնույն ժամանակ շեշտում էին Կոմիտասի հոգեկան հիվանդության առաջխաղացման մասին:

Թեոդիկի «Ապրիլտասնմեկյան հուշարձան» գիրքը առաջին անգամ տպագրվեց Ստամբուլում 1919 թ., երկրորդ հրատարակումն իրականացվեց 1939 թ. Եգիպտոսում: Հետագայում տպագրվեց 1985 թ. Բեյրութում: 1990 թ. Հայաստանում Կոմունիստական կուսակցության կենտրոնական բյուրոն հրատարակեց գրքի պատճենը:

Գիրք-հուշարձանը բովանդակում է ցեղասպանության ժամանակ սպանված 763 հայ առաջնորդների, բանաստեղծների, բժիշկների, փաստաբանների, դեղագործների, հրատարակիչների, պատգամավորների և հոգևորականների (կին և տղամարդ, առաքելական, կաթոլիկ և բողոքական) անուններն ու կենսագրությունները:

Մտավորականները բաժանված էին ենթակատեգորիայի` ստորև նշված վերնագրերի ներքո.

1. Մաս առաջին. տարագրության ընթացքում հիվանդությունների զոհ գնացած, Ստամբուլում մահապատժի ենթարկված մտավորականները, ազգային կրթության բնագավառում աշխատողները, գործարարները:
2. Մաս երկրորդ. զոհերի անունները` ըստ բնակության վայրերի:
3. Մաս երրորդ. հոգևորականների ցանկը:

Գրքի ստամբուլյան երկրորդ տպագրությունը 1919 թ. հետո կատարվել է 2010 թ. ապրիլին` «Բելգե» հրատարակչության կողմից:

http://www.evrensel.net/haber.php?haber_id=81684