Լեռը կդիմանա՞ այս ցավին

Սևենգյուլ Սյոնմեզ

«Լեռների կորուսյալ բանալին. Դերսիմի 1938 թ. պատմությունները» գիրքը հիմա բարձրաձայնում է այն բոլոր ճշմարտությունները, որոնց մասին երկար ժամանակ խուսափում էին խոսել և պատմում էին միայն շշուկով:

Մինչ օրս առանձնապես հեշտ չի եղել ասել, որ Սաբիհա Գյոքչենի կատարած առաջին գործը, որ նա արել է` որպես առաջին թուրք կին ռազմական օդաչու, եղել է սեփական երկրի քաղաքացիներին ռմբակոծելը, և որ 1938 թ. գործողություններն իրականացվել են ոչ թե Թուրքիայի Հանրապետությունը ոչնչացնել ձգտող ավազակների հանդեպ, ինչպես որ փորձում են ներկայացնել, այլ` մի ժողովրդի, որի դեմ դարեր շարունակ ատելություն են սերմանել, և որ դա անելուց առաջ էլ բոլոր արդարացնող հիմնավորումները հորինված են եղել պետության կողմից: Դեռևս 1990-ականների սկզբին Դերսիմ բառն արգելված էր. թունջելիցի (դերսիմցի) լինելու մասին ասելն անգամ բավարար էր, որ փորձանք գար դրա մասին հայտնող մարդու գլխին: Երբ ես համալսարանում էի ուսանում, վախենում էի «Դերսիմ» բառն արտասանելուց, իսկ արտասանելիս խոսում էի շշուկով… Արդեն իսկ այն բոլոր մարդիկ, որոնց լեզուն, բառերը, ձայները և բնակավայրերի անվանումներն արգելված էին, միշտ հարկադրված են եղել լռել: Վախենալով, թե իրենց շշուկներն անգամ լսող կլինի, որը վնաս կհասցնի իրենց երեխաներին, չեն պատմել այդ մասին և թախծոտ հայացքով հեռուները նայելով` դիմացել են` քարսիրտ դառնալով:

  Դերսիմի տաբուն ջարդվում է

Այսօր բացվում է թե’ նրանց և թե’ նրանցից փոխանցված ապրումների և ցավերի լեզուն: Դերսիմի վրա դրված մեծ տաբուն օրեցօր ավելի է ջարդվում, և հետզհետե բացահայտվում են մարդու արյունը երակներում սառեցնող ճշմարտությունները:

«Կանայք, երեխաների ձեռքերից բռնած, իրենց ջուրը գցեցին… (…) Դարձյալ մի օր, երբ Լաչ ձորահովտում  ընկանք զինվորների կրակահերթի տակ, ավագ քույրս ասաց իր ամուսնուն. «Մեր տղաներին դու վերցրու, ես էլ աղջիկներին մոտս վերցնեմ: Եթե մեր մի մասը սպանվի, գոնե մյուս կեսը գուցե փրկվի … Դու տղաներին լեռնագագաթի խորը փոսում թաքցրու, եթե հանկարծ մենք զինվորների ձեռքից չկարողանանք փրկվել, աղջիկներիս ձեռքը բռնած` ջուրը կնետվեմ: Ոսկեղենս, մեջքիս գոտին, մանյակս, արծաթե վարսակալս կփաթաթեմ շալիս մեջ, այս քարի տակ կթաքցնեմ»: Ավագ քույրս մի քանի կանանց հետ շարժվում է դեպի Զաղգեի կողմը` Ռոժի գետակը: Այնտեղ զինվորները պաշարում են գետակը, կանայք և երեխաները չեն կարողանում ելքի ուղի գտնել: Երբ լրիվ հուսահատվում են, ասում են. «Հենց վայրագների ձեռքն ընկնենք, կսպանենք մեզ»: Կանայք բռնում են երեխաների ձեռքերից և նրանց հետ միասին ջուրը նետում իրենց: Այդ  ժամանակ գետակներն ու ձորերը լի էին դիակներով: Դրա համար է դամբանականներում ասվում. «Մունզուրի (Մնձուրի) ջուրը դիակներ է բերում վերևից, միայն արյուն ու դիակ…» (Պատմում է Ֆաթոսա Խեքըլին):

Դերսիմի մասին զեկուցումը, որում տեղ էր գտել «Եթե Յավուզի նպատակը լիներ Դերսիմի սեպ ժայռերը մտնել կարողանալը, թերևս Դերսիմն էլ այսօր տնտեսական ու հոգևոր այլ ուղու վրա տեսնեինք» նախադասությունը, բացահայտում է 1930-ականների սկզբին պետության դիրքորոշումը Դերսիմի հանդեպ: 1933 թ. վերջին քառորդին կամ 1934 թ. առաջին ամիսներին հրապարակված Դերսիմի մասին զեկուցումը բովանդակում է այն նախապատրաստությունները, որ տեսնում էին առաջիկա մի քանի տարվա համար և հող նախապատրաստում հետագա անելիքների առումով: Դերսիմի բարեկարգումը իրականացվելիք գործողություններից հետո թողնելով` ծրագրվում է բարեփոխումն անել երկու հիմնական ուղղությամբ: Այն դեպքում, երբ դրանցից առաջինը վերաբերում էր աքսորին, մյուսը լինելու էր Դերսիմը վերաձևելու նպատակով դպրոցների բացումը և մարդկանց քաղաքակրթումը. «…Պետք է դերսիմցիներին այսօրվա համեմատ ավելի քաղաքակիրթ ու մեղմ տեսքի բերել և մոտեցնել թրքությանը, ինչպես նաև` սովորեցնել, որ իրենք ծագմամբ թուրք են»:

Գնդացիրները` «թը’խկ, թը’խկ, թը’խկ»…

Դարերի պատմություն ունեցող զայրույթի` պռնկին հասնելուց հետո դերսիմցիների արտահայտությամբ` «Վերջին մեծ զանգվածային ջարդի» ժամանակ ազգային պետության ողջ ռազմական ներուժի անսահմանափակ օգտագործմամբ Թուրքիան հող էր նախապատրաստել դերսիմցիներին և այնտեղի դեպքերը ժխտելու, իր վարկածին հավատալու (հիմա էլ են շարունակում հավատալ) համար. թերթերը օրեր շարունակ հասարակական ճարտարապետությամբ էին զբաղվել, խոսել էին դերսիմցիների «բարեփոխման» անհրաժեշտության մասին: Տիկին Սաբիհա Գյոքչենը գնացել էր շրջան, հետաքննություն արել, նույնիսկ շրջանի առաջադեմ գործիչների հետ սպառնալից խոսակցություններ ունեցել, բայց քանի որ ցուցաբերված դիմադրությունը բոլորովին էլ չէր կոտրվել, սկսել էին ռմբակոծել շրջանը, կարծես թե նպատակ ունեին քարը քարի վրա չթողնել, ինչպես նաև` սվինահարել ու  գնդակահարել տեղի բնակչությանը:

«Մի օր լուսաբացին զինվորները թնդանոթներն ու գնդացիրները տեղադրեցին ձորում ու սկսեցին մեր ուղղությամբ կրակահերթը… Դա սկսվեց վաղ առավոտյան և շարունակվեց մինչև մթնշաղ» (Պատմում է Ֆեջիրա Չենա Դելալին):

Մունզուրը (Մնձուրը) օրերով խեղդված էր արյան մեջ, աղջիկ երեխաներին, մազերից քաշելով, աղախին տվեցին այլոց տներին` հետագայում խուզելով նրանց վարսերը: Նրանք «բարեփոխվում էին», Դերսիմը` «քաղաքակրթվում»:

Մեր ճիչերը միախառնվեցին մեքենաների աղմուկին և ռումբերի պայթյուններին: Մեր ճիչերը հասան մինչև երկինք:

Քառասուն հոգուցս ոչ ոք անվնաս չմնաց:

(…) Սեբրա հորաքույրս` դեռ ողջ, վիրավոր պառկած էր դիակների մեջ: Մեզ տեսնելով` ասաց. «Բաջի~ս, արի’ ու դեմքս Մեքքայի ուղղությամբ շրջի’ր: Բատիստե գլխաշորովս դեմքս փաթաթելով` կզակիս կապի’ր: Հետո այստեղից հեռացե’ք: Դիակների մեջ մի’ մնացեք, թե չէ գիշերը կվախենաք»:

(…) Լեյլա հորաքույրս, վերջապես տեղից շարժվեց ու մոր` Բեսեի գրկից գտավ և հանեց ոսկեղենը: Քրոջ` Սեբրայի գլխի շուրջը գլխաշորը փաթաթելով` կապեց, երեսը շրջեց արևելքի ուղղությամբ: Բերանը թրջելու համար իջավ ջրի մոտ, այնտեղից աղաղակեց. «Սեբրա~, ջուրը պղտորվել է արյունից»: «Ուրեմն պետք չէ, դե’հ, հեռացե’ք այստեղից»: Սպանվածներից հոսած արյունը խառնվել էր գետակներին, ջուրը հոսում էր` արյան մեջ պղտորված…» (Պատմում է Ջեմիլա Չենա Շըխհեսենին):

Այս դեպքերից հետո կորուսյալներն սկսեցին մեկ առ մեկ մոռացության մատնվել: Ջեմալ Թաշի «Լեռների կորուսյալ բանալին. Դերսիմի 1938 թ. պատմությունները» գիրքը հիմա բարձրաձայնում է այն բոլոր ճշմարտությունները, որոնց մասին երկար ժամանակ խուսափում էին խոսել և պատմում էին միայն շշուկով: Այլևս անհնար է չլսել, ինչպես նաև` լսելով հերքել…

Երբ 1990-ականներին որոշվել է Դերսիմի գյուղերը մարդկանցից ազատել, և այստեղի բնակիչները երկրորդ անգամ են աքսորի հարկադրվել, Ջեմալ Թաշն ու Հյուսեյին Այրըլմազը սկսել են ձայնագրել 1938 թ. Դերսիմի վերաբերյալ վկայությունները: Այս աշխատանքը, որը Ջեմալ Թաշը հետագայում մենակ է շարունակել, վերածվել է Թուրքիայում նախադեպը չունեցող մի բանավոր պատմության արխիվի: Այս ձայնագրությունները, որոնք գրեթե բոլորն էլ արվել են բնիկների լեզուներով, բացահայտում են սույն շրջանի դառը պատմությունը, դժվարություններ հաղթահարել ձգտող մարդկանց հոգեվիճակը, չքավորությունը և աքսորը:

Բանավոր պատմությունն ընդդեմ բռնության

Երբ հայացք ենք գցում բանավոր պատմության աշխատանքների անցյալին, հանդիպում ենք հետևյալ ընդհանուր կետին` ուրիշը: Այդ «ուրիշը» ինչպես որ կարող է լինել ազգային պետության ուրիշը, այնպես էլ` իշխանության, հասարակական բարոյականության և այլ ամեն տեսակի ուրիշը: Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ժամանակ նացիստների հեղինակած ցեղասպանությունից վերապրածների հետ տեղի ունեցած խոսակցությունների համակարգմամբ սկսված բանավոր պատմության աշխատանքների շնորհիվ ցույց տրվեց, որ տարածված, հայտնի և պետության միջոցով գրված պատմությունը թերի է, միակողմանի և իր տեսակետը պարտադրող:

Գոյություն ունեն նաև այլ աղբյուրներ, որոնցից սնվում են բանավոր պատմության աշխատանքները: Դրանք են` հուշերը, նամակները, փաստաթղթերը: Ինչպես և` վկայությունները, որոնց երբ և որտեղ կարևորվելն անհայտ է…

1915 թ. հայ մտավորականների աքսորից ու ցեղասպանությունից հետո այս բոլոր դեպքերն արձանագրելու և հաղորդելու անհրաժեշտությունը գիտակցած Զաբել Եսայանը, շարժվելով «Թո’ղ նրանք պատմեն, իսկ ես հաղորդեմ» սկզբունքով, մեկ առ մեկ գրանցել է Անատոլիայում կատարված կոտորածների մասին վկայությունները: Դրանց հավելել է նաև լուսանկարներ և իր աշխատությունն արագ կերպով թարգմանել ֆրանսերեն: Եսայանի միակ մտահոգությունն ու ցանկությունը հետևյալն էր` թո’ղ չմոռացվի:

Բաքվում «Գործ» ամսագրում հրատարակած հոդվածներով քայլ առ քայլ պատմում է մինչև Դեր Զոր հասած հայերի գլխին եկածների և տեղահանության մասին: Նրա ամեն մի գրածը բացահայտում է այսօր ժխտվող պատմության մութ ծալքերը: Սեյիդ Ռըզայի` Անգլիայի արտաքին գործերի նախարարին հղած նամակը ևս մի վավերագիր է, որում պատմվում է դեռ չսկսված դեպքերի լինելու մասին, ինչպես նաև` տեղի ունեցածի: Այդ նամակն իրականում նաև աջակցության կոչ է, որը մնացել է անպատասխան:  Դերսիմցիները նույնպես հայերի նման աքսորվում են, սպանվում, մոռանում իրենց լեզուն և տները… Նրանց պարտադրված ճակատագիրն էր մոռանալն ու մոռացվելը: Ջեմալ Թաշն իր կատարած վերոհիշյալ աշխատանքի շնորհիվ ապահովում է, որ լրիվ այլ հայացքով նայենք այն պատմությանը, որը ձգտում են մոռացության մատնել, և որը խեղաթյուրված է ներկայացվում: «Լեռների կորուսյալ բանալին» այս բնագավառում արված ամենանշանակալի աշխատանքն է թե’ պատմվածի բնագիր լինելու և թե’ պատմողների` Դերսիմի բազմաթիվ շրջաններից ընտրված լինելու առումներով:

«Լեռների կորուսյալ բանալին. Դերսիմի 1938 թ. պատմությունները»

Հեղինակ` Ջեմալ Թաշ

«Իլեթիշիմ» հրատարակչություն

2010 թ.

320 էջ

22 թուրքական լիրա

21.01.2011

http://www.radikal.com.tr/Radikal.aspx?aType=RadikalEklerDetay&ArticleID=1037562&Date=24.01.2011&CategoryID=40