ՌՇՏՈՒՆԻՔ

ՌՇՏՈՒՆԻՔ, Ըռշտունիք. գավառ Վասպուրականի նահանգում: Նախապես Գուկանք և Տոսպ գավառների հետ կազմել է մեկ վարչամիավոր` Տոսպռշտունիք անունով: Վերջինիս տրոհումից հետո Ռշտունիք է կոչվել Ռշտունի նախարարության ժառանգական տիրույթը կազմող Վանա լճի հարավարևելյան առափնյակը` ներառյալ Աղթամար և Արտի (Առտեր) կղզիները:

Ռշտունիքը եղել է Վանի թագավորության (Ուրարտու) կենտրոնական գավառներից (որոշ ուսումնասիրողներ անվանումը բխեցնում են հենց Ուրարտու-Ուրաշտուից): Հետագայում եղել է Երվանդունիների, Արտաշեսյանների և Արշակունիների Մեծ Հայքի թագավորությունների կազմում:

428թ. հետո Ռշտունքիը ներառվել է մարզպանական Հայաստանի, իսկ VIIIդ. սկզբից` Արմինիա կուսակալության, 885թ. Բագրատունիների միասնական պետության, 908թ. Վասպուրականի թագավորության մեջ, 1021թ. Ռշտունիքին տիրել են բյուզանդացիները:

XIդ. 70-ական թթ. թեև ենթարկվել է սելջուկներին, սակայն կազմել է Արծրունիների կրտսեր ճյուղի ներկայացուցիչ Խեդեկյանների, իսկ XIIIդ.` Սեֆեդինյանների կիսանկախ իշխանության բաղկացուցիչ մասը (կենտրոնը` Աղթամար):

XVI-XVIIդդ. թուրք-պարսկական պատերազմների հետևանքով Ռշտունիքն անցել է Օսմանյան կայսրությանը` դառնալով Վանի նահանգի մեջ մտնող Բաղեշի (Բիթլիսի) քրդական իշխանության գավառներից մեկը (մինչև XIXդ. 40-ական թթ.):

Ռշտունիքի նշանավոր բնակավայրերից էին Ոստան և Աղթամար քաղաքները, Մանակերտ (Մանզկերտ) և Կապուտկողա բերդերը, Գուկանս, Դեղձիս, Մահռաշտ, Նորագյուղ, Պարծիս, Տշող (Տայշող) գյուղերը:

Ռշտունքիը հռչակված է բազմաթիվ վանքերով և մենաստաններով` Աղթամարի Ս.Խաչ, Անծղնապատի Ս.Աստվածածին, Առտերի Ս.Աստվածածին, Բերդաձորի Ս.Աստվածածին (Սպիտակ վանք), Դիվաբույնի Ս.Հարություն, Ս.Թովմա, Լուսապտուղ Ս.Սահակ, Կապուտկողա Ս.Հակոբ, Նարեկավանք (Գրիգոր Նարեկացու շիրիմ-ուխտատեղիով), Նկարենա Ս.Ստեփանոս, Չարահան Ս.Նշան (Եղիշեի շիրիմ-ուխտատեղիով), Ս.Վարդան (Գավաշից վանք), որը XXդ. սկզբին ուներ ավելի քան երկու տասնյակ հայաբնակ գյուղեր` շուրջ 10 հազար բնակչությամբ:

Զբաղվել են երկրագործությամբ, անասնապահությամբ, ձկնորսությամբ և արհեստագործությամբ: Ռշտունիքի հայերի զգալի մասը կոտորվել է Մեծ եղեռնի ժամանակ: Փրկվածները հիմնականում գաղթել են Արևելյան Հայաստան:

Հայկական համառոտ հանրագիտարան, Հատոր 4, Երևան, 2003: