ՍՊԵՐ

ՍՊԵՐ, Իսպեր, Ըսպեր, Խաղտո ձոր. գավառ Բարձր Հայքի նահանգում` Ճորոխ գետի վերին հոսանքի շրջանում: Եղել է Բագրատունիների ժառանգական տիրույթը: Իշխանանիստ կենտրոնն էր Սպեր բերդաքաղաքը: Նշանավոր էր նաև Բաբերդը: Սպերը հռչակված էր իր ոսկու և արծաթի հանքերով, որոնց շահագործման մասին տեղեկությունները վերաբերվում են դեռ մ.թ.ա. IVդ.: Բնակչությունը զբաղվել է հողագործությամբ, մասնավորապես այգեգործությամբ, անասնապահությամբ, մեղվաբուծությամբ:

Մ.թ.ա. 2-րդ հազարամյակում Սպերը մտել է Հայասա-Ազզի ցեղային միության, մ.թ.ա. VIIIդ.` Վանի, այնուհետև՝ Երվանդունիների թագավորությունների կազմի մեջ: Նորագույն ուսումնասիրությունների համաձայն` Սպեր անունը գավառին են փոխանցել մ.թ.ա. VIIդ. սկզբին Հայկական լեռնաշխարհում բնակություն հաստատած և հայ ժողովրդի էթնոգենեզի մեջ ընդգրկված սկյութական աս կամ ասպեյր ցեղերը:

Մ.թ.ա. IVդ. վերջին եղել է Փոքր Հայքի թագավորության, իսկ մ.թ.ա. IIդ. վերջից` Պոնտական պետության կազմում: Մ.թ.ա. 66թ. Արտաշատի պայմանագրով Սպերը, հարակից մի շարք տարածքների հետ, անցել է Մեծ Հայքին, իսկ մ.թ.ա. IIդ. ընդգրկվել է նախ Արսիք, ապա` IVդ.` Բարձր Հայքի նահանգների կազմում: Սպերը, որպես «ձեռական իշխանություն», այնուհետև` ժառանգական տիրույթ, պատկանել է Բագրատունիներին:

Սկզբնաղբյուրներում Սպերի կազմում հիշատակվում են Բաբերդ (այժմ` Բայբուրթ) և Սինորիա (Սինոռ) բերդերը, Սմբատավան (Սպեր) և Իշխանաձոր գյուղերը, Փոսից դրունք կամ Փոսադուռն լեռնանցքը և այլն: Հայաստանի 387թ. բաժանումով, Բարձր Հայքի կազմում, Սպերը անցել է Հռոմեական կայսրությանը (395թ.`Բյուզանդական կայսրությանը):

Արաբական նվաճումներով (VIIIդ.սկիզբ)`մտել է Արմինիա ոստիկանության, իսկ 885թ.՝ Բագրատունիների թագավորության մեջ:

1555թ. անցել է Օսմանյան կայսրությանը: Թուրքական վարչական բաժանումով Սպերը մասնատվել է 2 հատվածի` Բաբերդ և Սպեր, որոնք, որպես առանձին գավառներ, մտել են նորաստեղծ Էրզրումի նահանգի մեջ:

XVIIդ. Սպերը գրեթե զուտ հայաբնակ էր: Սակայն թուրք-պարսկական ավերիչ պատերազմները և օսմանյան բռնապետությունը հարկադրել են հազարավոր հայերի կրոնափոխվել (հատկապես XVIIIդ.) կամ գաղթել տարբեր երկրներ (մասնավորապես 1829-30թթ. Ռուսաստանին անցած Ախալցխա և Ախալքալաք):

XXդ. սկզբին Սպերի մահմեդական բնակչության մեծագույն մասը դեռ պահպանել է բազմաթիվ հայկական սովորույթներ, տեղ-տեղ`անգամ մայրենի լեզուն: Անաղարտ էին մնացել նաև գավառի գյուղերի անունները [Աղբրիկ, Ասպրանց, Բլուր, Գանձագրակ, Գոմփոր, Գոշմշատ կամ Գոմեշշատ, Դարբնի, Խոտհարք, Ծաղկոց, Կողոնց, Մատուռ, Մոգշեն, Նշենուտ, Նորգյախ (Նորգեղ), Պատկրենց, Սալաչոր (Սալորջուր), Վարդենիկ, Տաճարակ, Տանձուտ, Տափ, Քարձոր, Քարվանց և այլն]: Սպերի տարածքում եղել են բազմաթիվ հայկական հուշարձաններ, որոնցից նշանավոր էր գավառի երբեմնի հոգևոր կենտրոնը` Ս.Հովհաննես Մկրտիչ վանքը (Քարձորա անապատ կամ Սպերի վանք):

Մեծ եղեռնի օրերին Սպերի 4 հազարի հասնող քրիստոնյա հայերը կոտորվել են, իսկ սակավաթիվ փրկվածներն ապաստանել են տարբեր երկրներում:

Հայկական համառոտ հանրագիտարան, Հատոր 4, Երևան, 2003: