ՍԱՍՈՒՆ

ՍԱՍՈՒՆ, Սանասուն, Սանասունք. պատմաաշախարհագրական մարզ. գավառ Մեծ Հայքի Աղձնիք նահանգում: Հնագույն կենտրոնն էր Սանասուն բերդը: Սասունը գերազանցապես լեռային է, գտնվում Է Հայկական Տավրոսի համակարգում: Առավել բարձր լեռնագագթներ են` Մարութասար կամ Մարաթուկ (2967մ), Անդոկ (Անդոքասար, 2830մ), Կեպին կամ Սուրբ Հակոբ (2811մ), Ծովասար (2721մ) Սիմսար կամ Կուրտիկ (2685մ):

Սասունի լեռներից սկիզբ են առնում և Տիգրիս թափվում Քաղիրթ (այժմ` Բաթման), Խուլփ, Տալվորիկի ջուր, Սասնաջուր, Խարզան գետերը:

Սասունի ընդերքը հարուստ է երկաթի, պղնձի, կապարի, աղի հանքերով: Կլիման զովասուն և առողջարար է: Սասունը աչքի է ընկել կաղնու և ընկուզենու թավ անտառներով: Բնակչությունը հիմնականում զբաղվել է հողագործությամբ, (մշակել են ցորեն, կորեկ, գարի, տարեկան), այգեգործությամբ և պտղաբուծությամբ (նուռ, խաղող, խնձոր և այլն), անասնապահությամբ, մեղվաբուծությամբ, արհեստներով (դարբնությւոն, զինագործություն):

Սասունի գլխավոր սրբավայրերն էին Ս.Պետրոս առաքյալի (Մարաթուկի ստորոտին, գավառի եպիսկոպոսի առաջնորդանիստը) և Ս.Աստվածածին (Մարաթուկի գագաթին) վանքերը: Մյուս վանքերից ու եկեղեցիներից նշանավոր էին Ս.Աղբերիկը (Վանդիր), Ս.Թեոդորոսը, Ս.Հովհաննեսը, Ս.Սարգիսը, Ս.Գևորգը, Ս.Խաչը, Ս.Հակոբը, Ս.Վառվառը, Ս.Ժռեցվանքը, Քառասուն Մանկունքը և այլն:

Սասունի տարածքը հաջորդաբար մտել է Վանի թագավորության (Ուրարտուի, մ.թ.ա. IX-VIդդ.), Երվանդունիների (VI-IIIդդ), Արտաշեսյանների (II-I), Արշակունիների (I-IVդդ) թագավորությունների կազմի մեջ: Արշակունիների անկումից (428թ.) հետո Սասունը իր բնական դիրքի շնորհիվ պահպանել է անկախությունը` դառնալով հայ ժողովրդի ազատագրական պայքարի կենտրոններից: 510-ական թթ. Սասունի բնակչությունը Մժեժ Գնունու գլխավորությամբ ջախջախել է Հայաստան ներխուժած հոներին:

VII-VIIIդդ. արաբական նվաճողների դեմ պայքարի գլխավորող Մամիկոնյանները, ի թիվս մյուս լեռնային դժվարամատչելի շրջանների, ամրացել են նաև Սասունում: Արաբների նվաճումից հետո Սասունի լեռնականները շարունակել են պայքարը, և 749-752թթ. ապստամբությունը` Դադայի որդի Հովնանի գլխավորությամբ, հարկադրել է խալիֆայությանը Սասունի կառավարիչ նշանակել հայի` նույն Հովնանին:

VIIIդ. վերջից Սասունում իշխել են Մամիկոնյաններից սերող Թոռնիկյանները, որոնք, հարևան Տարոնի Բագրատունիների հետ դաշնակցած, ղեկավարել են հակաարաբական պայքարը: 851թ. սասունցիները Հովհան Խութեցու գլխավորությամբ ջախջախել են Մուշում տեղակայված արաբական զորախումբը, սպանել զորապետ Յուսուֆին: 852թ. Հայաստան ներխուժած արաբական զորաբանակը Բուղայի առաջնորդությամբ Սասունում կոտորել է 30 հազար մարդ: Չնայած մեծ կորուստներին` Թոռնիկյաններին հաջողվել է իրենց ձեռքում պահել Սասունը: Արաբական նվաճողների դեմ Սասունի պայքարը հիմք է հանդիսացել «Սասնա ծռեր» դյուցազնավեպի ձևավորման համար:

885թ. Տարոնի իշխանության կազմում, Սասունը մտել է Բագրատունիների թագավորության մեջ: Բյուզանդիան 966թ. զավթել է Տարոնը, սակայն Թոռնիկյանները պահպանել են իրենց դիրքերը Սասունում և շարունակել ենթարկվել Բագրատունիներին: 1056թ. սասունիցիները հաղթել են Սասուն ներխուժած սելջուկներին և պահպանել իրենց անկախությունը: Հայկական իշխանությունը հզորացել է հատկապես XIդ. 2-րդ կեսին` Թոռնիկի օրոք (արաբական աղբյուրներում նա կոչվում է «Սասունի թագավոր»` «Մալիք ալ Սանասինա»), որն իրեն է ենթարկել Տարոնի զգալի մասը, Անձիտ և Աշմուշատ գավառները, արժանի հակահարված հասցրել օտարերկրյա զավթիչներին: Սասունի իշխանությունը պահպանել է իր դիրքերը նաև Թոռնիկի (որին1075թ. դավադրաբար սպանել են Փիլարտոս Վարաժնունին և Աղձնիքի Մրվանյան ամիրան) հաջորդներ Չորդվանելի (1075-1120-ական թթ) և Վիգենի (1120-ական թթ.-1175թ.) օրոք: Վերջինիս հաջողվել է արևմտյան սահմանները ընդարձակել մինչև Եփրատ: Վիգենի թոռը` Շահնշահը (1175-88թթ.), պարտության մատնելով` գերեվարել է Խլաթի ամիրա Բեկ Թեմուրին: Սակայն որպես փրկագին ստանալով Թառձայն կամ Թառձենք բերդը` նրան ազատ է արձակել: Բեկ Թեմուրը նոր ուժերով արշավել է Սասուն, պարտության մատնելով Շահնշահին, և վերջինս հարկադրված եղբայրների հետ տեղափոխվել է Կիլիկիա` Լևոն Բ-ից ստանալով Սելևկիա ամրոցը:

Մոնղոլական տիրապետության շրջանում Սասունը ընդգրկվել է «Մեծ Հայք» նահանգի մեջ` պահպանելով կիսաանկախ վիճակը: 1260-ական թթ. Սասունը նվաճել է Հուլավու խանը և միացրել իր իշխանությունը: Հուլավուն Սասունի կառավարիչ է կարգել Սադուն Բ Արծրունուն: Լենկթեմուրի 1387թ. արշավանքի ժամանակ Տարոնի բնակչությունը կոտորածից և գերեվարումից փրկվել է` պատսպարվելով Սասունի լեռներում:

XVIդ. Սասունը ենթարկվել է օսմանյան տիրապետությանը` պահպանելով իր կիսաանկախ վիճակը: Այս շրջանում Սասունում հաստատվել են քրդեր:

Հայ ավատատերերից հետզհետե տիրույթներ զավթելով՝ քրդերը Սասունի որոշ մասերում հիմնել են իշխանություններ (Խուլփ, Հազզո, Հավեդան, Մոտկան): Որոշ գավառներ (Խութ-Բռնաշեն, և այլն) համատեղ կառավարել են հայ և քուրդ իշխանները:

XIXդ. 70-ական թթ. վերջից Սասունի տարածքը ընդգրկվել է Բիթլիսի նահանգի համանուն` Մուշի, մասամբ Գենջի և Սղերդի գավառների մեջ: Սասունը կազմված էր հետևյալ գավառներից` Բուն Սասուն, Շատախ, Տալվորիկ, Ծովասար, Խութ-Բռնաշեն, Խարզան, Մոտկան, Հազզո-Խաբլջող, Փսանք, Խիանք, Խուլփ (Խուլբ): XX դ. սկզբին տարածքի ավելի քան 400 բնակավայրերից շուրջ 250-ը հայաբնակ էր:

XIXդ. վերջին Սասունը դարձել է հայ ազգային ազատագրական շարժման կենտրոն, որտեղ լայն գործունեություն են ծավալել Արաբոն, Վ.Գոլոշյանը, Մ.Տամատյանը, Հ.Պոյաջյանը (Մեծն Մուրադ), Հրայրը, Գևորգ Չավուշը, Աղբյուր Սերոբը, Անդրանիկը, Սպաղանաց Մակարը, Մուրադ Սեբաստացին, Մշեցի Սմբատը, Շենիկցի Մանուկը, Կայծակ Վաղարշակը և այլ նվիրյալներ:

Փորձելով արմատախիլ անել հայերի ազատասիրական ձգտումները` թուրքական կառավարությունը 1890-ական թթ. սկզբին հրահրել է հայ-քրդական բախումներ: 1894թ. հուլիս-օգոստոս ամիսներին, կոտորելով Սասունի հայերի հերոսական դիմադրությունը, թուրքական բանակը ներխուժել է Սասուն և գրաված բնակավայրում կազմակերպել ջարդեր (10-16 հազար զոհ): Սակայն հայերը չեն դադարեցրել պայքարը, իսկ 1904թ. կրկին ընդվզել են թուրքական կառավարության նոր զինված հարձակման դեմ (Սասունի ապստամբություններ 1894թ. 1904թ.), սակայն ինքնապաշտպանական մարտերում կրկին պարտություն կրել: Հայերի դիմադրությունը ճնշելուց հետո թուրքական կառավարությունը բնակչությունից պահանջել է թողնել լեռնային շրջանները և բնակվել Մշո դաշտում: Սակայն սասունցիները մերժել են և շարունակել հայդուկային պայքարը:

Մեծ եղեռնի ժամանակ Սասուն հայ բնակչությունը շուրջ 6 ամիս (մարտ-օգոստոս) հերոսական դիմադրություն է ցույց տվել թուրքական 30 հազարանոց բանակին և քրդական խաժամուժին: Սասունի 60 հազարանոց բնակչությունից փրկված շուրջ 15 հազար հայեր գաղթել են Արևելյան Հայաստան և բնակություն հաստատել Աշտարակի և Թալինի շրջանների գյուղերում (այժմ` ՀՀ Արագածոտնի մարզի տարածքում):

1980-90-ական թթ. Սասունի մեկ տասնյակից ավելի գյուղերում (Աղբի, Դալհոր, Խաբլջոզ, Մըծղի, Փշուտ, Փսանք և այլն) դեռևս բնակվում էին որոշ թվով հայեր (մասամբ քրդախոս), որոնք հիմնականում վարում էին փակ, ինքնամփոփ կյանք:

Հայկական համառոտ հանրագիտարան, Հատոր 4, Երևան, 2003: