Նրան սպանեցին կեսօրից հետո` ժամը երեքին

Ջենգիզ Չանդար

Ընկերոջս անունը Հրանտ էր: Եթե ինձ ասեն` պատմիր «նրա մասին», կասեմ, որ «նա առանձնահատուկ մի մարդ էր»: Վեհանձն, մտերիմ ընկեր էր, քաջսիրտ, խենթ փամփուշտ էր: Պաշտպանող, հոգացող էր, հոգի էր… նա մեծ նկարագրի տեր էր, նման չէր ոչ մեկին »:

«Alas Cinco de la Tarde…» Միտքս եկան Ֆեդերիկո Գարսիա Լորկայի «Մատադորի մահի» մասին պատմող այս անմահ բանաստեղության տողերը:

«Երեկոյան ժամը հինգն էր: Ա~խ որքան սարսափելի էր երեկոյան ժամը հինգը: Բոլոր ժամերով ժամը հինգն էր»:

Կեսօրից հետո` ժամը երեքն էր: Ա~խ, որքա~ն սարսափելի էր ետկեսօրի ժամը երեքը: Այն օրը, այսօր ժամը երեքն է` բոլոր ժամացույցներով: Կեսօրից հետո` ժամը երեքին, սպանեցին նրան: Ընկավ մայթին…

Ո՞վ էր մայթին ընկածը…

Ընկերոջս անունը Հրանտ էր: Եթե ինձ ասեն` պատմիր «նրա մասին», կասեմ, որ «նա առանձնահատուկ մի մարդ էր»: Վեհանձն, մտերիմ ընկեր էր, քաջսիրտ, խենթ փամփուշտ էր: Պաշտպանող, հոգացող էր, հոգի էր… նա մեծ նկարագրի տեր էր, նման չէր ոչ մեկին»:

Նրան չխնայեցին: Իր թերթի խմբգրատան առաջ սպանեցին նրան: Հետևից կրակեցին, այն էլ` երեք փամփուշտով:

Այն օրը ես էլ սպանվեցի: Բոլորս վիրավորվեցինք, սակայն Հրանտը մահացավ, մենք մնացինք և տեսանք:

Տեսանք մայթի վրա բերանքսիվայր ընկած Հրանտին: Բոլորը տեսանք` և’ սպիտակ թուղթը, որով ջանում էին նրան ծածկել, և’ կոշիկները, որոնց ներբանը պատռված էր…

Հրանտին մայթից բարձրացնելը չտեսանք, սակայն երբ մոտեցող շտապօգնության մեքենայի ձայնը միախառնվեց մեր ձայներին, տեսանք նրա ընկած տեղի արյան հետքերը: Դրանով էլ չավարտվեց…

Հետագա տարիներին տեսնելու էինք, որ արդարությունն ափսոսում են իր համար, իմանալու, որ նրա արյունը չի մաքրվել: Այս «տեղեկությամբ» վարագույրը բացող սրտով ու աչքով նայելու էինք այն մայթին և տեսնելու, որ Հրանտը դեռ ընկած է այնտեղ:   

Եկեք մե’նք Հրանտին բարձրացնենք այն մայթից: Բարձրացնենք մենք` այն օրը նրա հետ միասին սպանված, բայց ողջ մնացածներս … (Թուբա Չանդար, Հրանտ «Էվերեսթ» հրատարակչություն, էջ 17):

Հրանտ Դինքը 2007 թ. հունվարի 19-ին օրը ցերեկով, կեսօրից հետո` ժամը 3-ին, հենց Ստամբուլի կենտրոնում` “Ակօս”-ի խմբագրատան առջև, սպանվեց և ընկավ մայթին:

Ինչու՞արդարությունը չի գործում:

Անցել է ուղիղ չորս տարի: Հրանտն այն մայթից վե՞ր կացավ: Կարողացա՞նք վեր բարձրացնել: Հրանտն այն մայթից վեր չի կենա, քանի դեռ «արդարությունը» չի հասել Թուրքիա, քանի դեռ « արդարությունը չի հաղթանակել Հրանտի համար»:  «Անբիծ մեջքից կրակված, գետնին մեկնված` պառկած է» դեռ այն մայթին, որովհետև «արդարությունը» չի հաղթանակել:

Անցյալ տարի` մահվան երրորդ տարելիցին, քամու մտրակի նման խիտ անձրևախառն տեղումների հետ միասին մարդկանց դեմքին շրխկացած այդ օրը նրա որդին` Արատ Դինքը, չկարողանալով այլևս դիմանալ “Ակօս”-ի պատուհանից աղաղակեց ներքև գտնվող 3000 հոգուն. «Երեք տարի է` մեզ լուրջ չեն վերաբերվում»:

Այսօր ավելացավ ևս մեկ տարի: Հրանտը մայթին է, իսկ արդարությունը, ով գիտե, թե որտեղ: Ի՞նչու Հրանտի համար արդարությունը ոչ մի կերպ չի հաղթանակում:

Օսման Ջանն ասում է. «Որովհետև Հրանտ Դինքի սպանության քննությունը և արդարության կառուցվածքը տալիս է բանալիներ, որոնք բացահայտում են Թուրքիայի քաղաքականության գենետիկան: Հանցագործությանը դրդած գործընթացում 100-ամյա կրթության քաղաքականությունը, դպրոցներում «մեր երդման» պես ֆաշիստական կիրառությունները, պետական կուսակցության գաղափարախոսության` մինչ այսօր չփոխված և ամեն մի հեղաշրջումով նորից գերիշխող ռազմապաշտական քաղաքական կառուցվածքը «վարձու մարդասպաններից  և մտադրվածներից» շատ ավելի որոշիչ է… Այո’, Հրանտ Դինքի սպանությանը դրդած գործընթացը ամեն անգամ հեղաշրջումները կամ հեղաշրջման ազդեցությունը պահպանող Թուրքիայի միակուսակցական, զինվորական և վերնախավային  հասարակության ինժեներության գործընթացն է: Այս պատճառով Հրանտ Դինքի դատավարությունը առանձին չէ Էրգենեքոն, Մուրճ գործողություններից, այլ ընդհակառակը` դրանցից շատ ավելի կենսական է… Էրգենեքոն և Մուրճ դատավարությունները միշտ ընկալվելու են քաղաքական պայքարի առանցքում, սակայն Հրանտ Դինքի դատավարությունը մարդու և խղճի տեսանկյունից կարող է մյուս դատավարությունների բոլոր ասպեկտների իրական դեմքը ցույց տալ. պատմությանը խառնված «հնից» ամբողջությամբ մաքրվել,  «հինն» էլ կարող է ապահովվել հումանիզմից հետո: Այս դատավարությունը շատ կարևոր է մաքուր սկզբի համար»: (”Սթար”, Բացահայտ տեսակետ, 23.12.2010)

Խղճի և մարդկայնության քննություն

Թուրքիայի քաղաքական իշխանությունը ոչ մի կերպ չի կարողանում «մաքուր սկիզբ» սկսել: «Չկարողացավ հանձնել Հրանտ Դինքի քննությունը»: Այն քննությունը շատ ավելի կարևոր է քան Էրգենեքոնն ու Մուրճը: Այսպես օրինակ` եկեք հիշենք Օսման Ջանի հետևյալ շիտակ և ակնբախ ախտորոշումը. «Իսկ ամենակարևորը Հրանտ Դինքի դատավարության վերաբերյալ քննությունն էր: Թեև մյուս դատավարություններում բոլոր կողմերի համար հստակ քաղաքական աջակցություն կա` այս դատավարության մեջ քաղաքական աջակցության պակաս է զգացվում: Առաջին երեք քննությունը կարող է լինել ժողովրդավարության չափանիշ, սակայն այս քննությունը միայն խիղճ ունեցողի չափանիշն է: Մյուս դատավարություններում, երբ հիմնականում կարող ենք կորցնել մեր քաղաքական դիրքերը, այս դատավարության մեջ կանգնած ենք մեր մարդկայնությունը կորցնելու վտանգի առջև»:

«Առանց խղճի ժողովրդավարություն կարո՞ղ է լինել»: Կարո՞ղ է հողի վրա, որտեղ «մեր մարդկայնությունը կորցրել ենք», ստեղծվել քաղաքական և հասարակական խաղաղություն: Անհետացածն ու կորցվածը Հրանտը չէ:

«Հրանտն ասել է. «Եթե մի օր այս երկրից գնալու լինեմ, կցանկանամ քայլելով գնալ»: Ինչպես անցյալում քարավանների պես ճանապարհ ընկնելով, թող ճանապարհին մեռնեն ասելով` դեպի հարավ ուղղված հյուսիսային ճանապարհոդների պես… Սա մեզ այնքան է անհանգստացնում, որ…» :

Հրանտն ասում էր, որ «մեր իմացած սփյուռքը Անատոլիայի մի մեծ գյուղ է»:  Անատոլիայի մեծ գյուղ հանդիսացող մեր սրտի որ գագաթին էլ ցանկանար թաղվել, Հրանտն այսօր այնտեղ է:

Հողի տակ և վրա: Քանդված տանքիներին, ձայներից զրկված փողոցներում: Այն բոլոր վայրերում, որոնց անունը խիղճ է: (Թուբա Չանդար, «Հրանտ», Էվերեստ հրատարակչություն, էջ 648):

«Ռադիկալ»

19.0.2011