Ոչ ոք Հրանտ Դինք չէ. 96-ամյա կամ 4-ամյա միայնակություն

Խաչիկ Մուրադյան

 Հայ լրագրող Հրանտ Դինքին փողոցի մեջտեղում սպանելուց չորս տարի հետո անգամ մի տեսակ չկարողացա հաշտվել «Բոլորս հայ ենք, բոլորս Հրանտ ենք» մանտրայի հետ, որը թաղման արարողության ժամանակ կրկնում էին հազարավոր մարդիկ, իսկ ավելի ուշ` Դինքի մահվանը հաջորդած ամիսների և տարիների ընթացքում` հարյուրավոր գրողներ:

Սպանությունից մի քանի օր հետո Բոսթոնում Դինքի հիշատակին կազմակերպված հիշատակման միջոցառման ժամանակ, երբ ասացի, որ ոչ ոք Հրանտ Դինք չէ, նպատակս միայն հայտնիի մասին հայտարարելը չէր:  Միայն նա էր գնդակահարված, առանց բարձրացվելու` բերանքսիվայր գետնին ընկած: Միայնակ էր: Լավ, իսկ որտե՞ղ էին մյուս հրանտները:

Ճիշտ է, այն անիծյալ օրվանից հետո մեղավորության զգացումից, բարկությունից, անհուսությունից և հավանաբար բազում այլ պատճառներով Թուրքիայում Հրանտին ճանաչողների ձայնը շատ ավելի լսելի դարձավ: Նրանք, ովքեր Հրանտին չէին ճանաչում, ճանաչեցին, և դա նրան ճանաչող բազմաթիվ մարդկանց կյանքի վրա շատ խորը ազդեցություն թողեց: Դրսևորված բոլոր զգացմունքների, թե’ Թուրքիայում, և թե’ Թուրքիայի սահմաններից դուրս գրված-ջնջվածի և թերևս նաև` «Բոլորս Հրանտ ենք» մանտրայի պատճառով այսօր Հրանտը շատ ավելի միայնակ է, քան չորս տարի առաջ: 

 Արդյունքում` հանցանքի մեղավորները օրենքի առաջ չկանգնեցին: Նա, ով սեղմել էր ձգանը, սկսել է հաշվել ազատ արձակվելու օրերը: Ի հավելումն այս ամենի` Հրանտի անունն օգտագործվում է ծանոթների, իր գործընկերների կողմից, որպեսզի արդարացնեն իրենց ասածները: Կարծես Հրանտին ճանաչելը մարդուն փրկում է հասարակական ոլորտում մտավորական լինելու պատասխանատվությունից…

Այն տեսակետի ամրապանդման ճանապարհը, թե նրան ճանաչելը լրիվ բավարար է` իրավացի և շիտակ լինելու համար, անցնում էր մահից հետո Հրանտին արժանին մատուցելու միջից: Դրա համար էլ շատ հաճախ Հրանտի ասածները կամ էլ արածները քննադատելը առանց խորամուխ լինելու կտրականապես ընդունվեց որպես վիրավորանք` նրա հիշատակի նկատմամբ: Ամենավատն այն է, որ Թուրքիայում մտավորականները, գրողներն ու ակտիվիստները, նրա անունն օգտագործելով որպես պիտակ, իրենց նախագծերն ու արտադրանքը ներկայացրեցին հայերին, թուրքերին և ողջ աշխարհին: Սա ևս դարձյալ ակնարկ էր` առ այն, որ նա չի կարող քննադատության առարկա դառնալ:

 Ոչ ոք Հրանտ Դինք չէ: Հրանտն էլ երբեմն ինքը չէր, որովհետև Թուրքիայում անհաղթահարելի խոչընդոտ կա. մեկը լիովին չի կարող լինելը ինքը` որպես մտավորական և ամենակարևորը որպես հայ,  դուրս գալ ստեղծված բարդ իրավճակից, մի կողմից կարևորել, մյուս կողմից քննադատության և ցավը արտահայտելու սահմանը լավ որոշել, ի վիճակի լինել ամենապարզ ընդդիմադիր կեցվածքը որպես հերոսության ցուցիչ բարձրացնել:

 Ոչ ոք Հրանտ Դինք չէ, ոչ ոք էլ հայ չէ: Այնէ, որ թուրքիացի որևէ մտավորական կամ ակտիվիստ իրենց հարմարավետ սրահներում ելույթ են ունենում Թուրքիայի` սեփական անցյալի հետ առերեսվելու նշանակության մասին, դեռ բավարար չէ, անկախ Հրանտի հայ լինելու հանգամանքից, հայերի ցավը «կիսելու», «զգալու», «հասկանալու», բնաջնջված և գույքազրկված հայերի համար սուգ պահելու առումով:

 Ապրիլի 24-ին Ստամբուլում փոքր մի խմբի առաջ իմ ելույթի ժամանակ ուղերձը, որ ցանկանում էի հղել, այն էր, որ անհնար է «կիսել», «զգալ», և «հասկանալ» և երբ ընդհանուր առմամբ շատ կարևոր էլ չէ: Թուրքական ազգային տնտեսությունը մեծ հաշվով ձևավորվել է հայերից բռնագրավված ունեցվածքի, անշարժ գույքի հաշվին: Հայաստանի և Թուրքիայի միջև առկա ուժային անհավասարությունն էլ է այս սեփականությունից զրկվելու հետևանք: Սեփականությունից զրկելն ինքնին իմաստազրկում է կիսել, զգալ, հասկանալ բառերը, որքան էլ անկեղծ լինեն դրանք:

Կա մեկ այլ ճանապարհ. հայերի հետ անկեղծ ապրումակցում ստեղծել կարողանալու ուղին այն է, երբ ասում են, թե ինչ է նշանակում ոտքից գլուխ կողոպտվել, նվաստանալ, կարողանում են հասկանալ` ոտքի տակ զգալով Դեր Զորի անապատների ավազները:  Հասել է ժամանակը, որ թուրքիացիները դուրս գան իրենց հարմարավետ սրահներից և ոգեկոչումներ կազմակերպեն Դեր Զորի անապատներում: Այդպես վարվելուց հետո միայն նրանք կկարողանան սկսել որոնել Հայոց ցեղասպանությունը և նրա հետևանքները հաղթահարելու և հատուցելու ճանապարհին նշանակալից քայլեր ձեռնարկելու միջոցները: 

 Խաչիկ Մուրադյան

Armenian Weekly

14.01.2011