Սասունում Նոր տարվան «Տար գլուխ» էինք ասում

Տարբեր աշխարհագրական վայրերում տարբեր անուններով հիշատակվող Նոր տարին ինչպես դարեր առաջ, այնպես էլ այսօր կրում է լավագույն բարեմաղթանքները և երջանկությունը կիսելու տոն լինելու առանձնահատկությունը:

 Այս հոդվածում անդրադառնալու եմ սասունցիների «Տար գլուխ» անվանած տոնին, որը թեև շատ հին ժամանակներից մեր օրերը հասած մշակութային մեր հարստություններից, սովորույթներից մեկն է, սակայն, ցավոք, արդեն սկսել է մոռացվել:

 Սակայն եթե կցանկանաք, մինչ Սասունում տոնվող Նոր տարվա տոնակատարություններին անդրադառնալը մի փոքր խոսենք հին շրջանում նշվող նմանատիպ տոներին:

 Նոր տարվա տոնի արմատները հասնում են մինչև հեթանոսական ժամանակաշրջան: Սակայն հեթանոսական ժամանակաշրջանում, ի տարբերություն մեր օրերի, տոնակատարություններ են կատարվել ոչ միայն նոր տարվա առաջին օրը, այլև յուրաքանչյուր ամսվա առաջին օրը: Տարվա մեջ կատարված այս տոնակատարությունների մեջ ամենամեծաշուքը եղել է նոր տարվա առաջին օրը նշվող տոնը, ինչի մասին վկայում է այն հանգամանքը, որ այս տոնը շարունակվում է նշվել նաև մեր օրերում: Այդ օրը գուշակները զարդարում էին տաճարները, բագինները կրոնական արարողությունների ժամանակ աստվածներին դիմելով` հանդես էին գալիս տարբեր խնդրանքներով: Այս հանդիսակարգին մասնակցում էր նաև ժողովուրդը, որի ներկայացուցիչները լավագույն բարեմաղթանքներով շնորհավորում էին մեկը մյուսին: Յուրաքանչյուր ամսվա առաջին օրը նշելու ավանդույթը չէր սահմանափակվում միայն բազմաստված կրոններով: Միակ աստծուն հավատող հրեաներն էլ յուրաքանչյուր ամսվա առաջին օրը սինագոգներում կրոնական արարողություններ էին կատարում, որի ժամանակ ընթերցվում էր Դավիթի 81-րդ սաղմոսը:

1567 թ. Ֆրանսիայում ընդունվեց քրիստոնեական Նոր տարին տոնել հունվարի 1-ին: Այս տարեթիվը ժամանակի ընթացքում ընդունվեց աշխարհի բոլոր ծայրերում, սակայն դրանից առաջ յուրաքանչյուր ժողովուրդ Նոր տարին նշում էր իր կարևորած օրերին: Որպես նոր տարվա սկիզբ էին ընդունվում աստղագիտական իրադարձությունները, գիշերահավասարի օրերը, այն ամսաթվերը, երբ նշանավոր դեպքեր էին տեղի ունեցել:

 Հույները Նոր տարվա տոնակատարություններն անվանել են «Քալո» /կանչ, աղաչանք/: Հարևանի կողմից ստեղծված և մեզ անցած օրինակով մենք` հայերս էլ ենք այս բառը հունարենից հայերեն թարգմանել և օգտագործել «Կաղանդ» ձևով: Անհրաժեշտ է հայտնել, որ հայերենում Նոր տարին հիշատակվում է նաև «Ամանոր», «Դարին գլուխ» /Սասունի բաբառում Տար գլուխ/, «Տարեմուտ», «Նոր տարի» անվանումներով: Իսկ հայերի հեթանոսական շրջանի Նոր տարվա տոնի անվանումը «Նավասարդ» է: 

Նավասարդի տոնակատարություն

Հայերը հավատում էին, որ Նավասարդի տոնակատարություններն սկսվել են Նոյի ժամանակ: Համաձայն այս հավատալիքի` Նավասարդը այն օրն է, երբ Նոյի տապանի` Արարատի վրա իջնելուց հետո մարդիկ և բոլոր կենդանի էակները տոնեցին ջրհեղեղից փրկվելը: Այն օրը, երբ բոլոր կենդանի էակները ոտք են դրել հողին, մարդկության համար մի նոր սկիզբ է եղել: Այս պատճառով մարդիկ սկսել են նոր կյանքի սկիզբ հանդիսացած այդ օրը տոնել որպես Նոր տարվա առաջին օր:

Մեծ ուրախությամբ տոնվող Նավասարդի ժամանակ տաճարները երփներանգ ծաղիկներով և կարմիր վարդերով զարդարելու պատճառով Նավասարդի մյուս անվանումն է դարձել Վարդավառը: Այս տոնի ժամանակ, երբ օրերով շարունակվում էին մրցույթները, ցուցադրությունները, մարդիկ, աղավնիներ թռցնելով, մեկը մյուսի վրա ջուր լցնելով, տոնում էին ջրհեղեղից փրկվելը: Որոշ աղբյուրներ հայտնում են, որ Նավասարդը փոխակերպվել է օգոստոսին նշվող Մարիամ Աստվածածնի տոնի:    

Նավասարդին նշվող Նոր տարվա տոնակատարությունները ժամանակի ընթացքում փոխադրվել են հույների տոնած հունվարի 1–ին (հետագայում պատահել է նաև, որ տոնել են տարբեր օրերի): Քիստոնեության ընդունումով հայ ժողովրդի մեջ դեռևս շարունակվող Նավասարդի տոնակատարությունների հինգ մեծ տոներից մեկը համապատասխանեցվել է Հիսուս Քիստոսի փոխակերպման և պայծառակերպության տոնին:

Այն հանգամանքը, որ Վարդավառի տոնակատարությունների ժամանակ վարդերին մեծ տեղ են տալիս (եկեղեցականները եկեղեցու պատարագի ժամանակ ժողովրդի վրա օրհնված վարդեր են նետում) և պատարագից հետո մարդիկ իրար ջրում են եկեղեցու այգում և տներում, ցույց է տալիս, որ քրիստոնեության ընդունումով Վարդավառը ձեռք է բերել նոր իմաստ, սակայն դրա հետ մեկտեղ պահպանել է նաև իր նախկին իմաստը: Այս առանձնահատկությամբ Վարդավառ տոնը (հավատում են, որ տոնել են ջրհեղեղից փրկվելը) աշխարհում դեռևս տոնվող ամենահին տոներից մեկն է համարվում: (Տ’ես Թեոդիկ, Ամենույն տարեցույցը-1907, Վահան վարդապետ Տեր Միանսյան, Անգիր դպրություներ և հին սովորություններ, 1904):

Դեպի անցյալ կատարած այս կարճ ուղևորությունից հետո, եթե կցանկանաք, այժմ անդրադառնանք Սասունում մեր` պանդուխտներիս նշած «Տար գլուխ»-ի տոնակատարություններին: 

Սասունում Տար գլուխը լրիվ ուրիշ էր

Այնտեղ անհրաժեշտ էր, որ ամեն ինչ ինքներս անենք. ձմռան ամիսների համար նախատեսված ուտելիքից մինչև վառելափայտ, առօրյա մեր հացից մինչև խմելու ջուր` մեր կարիքները ինքներս էինք հոգում: Այս պատճառով եթե Սասունում ծնված լինեք, մանկությունից մինչև վերջին շունչը ձեզ սպասվում է աշխատանքով հագեցած մի կյանք:

Փոքր տարիքից այս կյանքին սովոր սասունցի երեխաները, ի տարբերություն աշխարհի իրենց տարեկիցների, չեն սպասում, որ Տար գլուխին Ձմեռ պապիկը ծխնելույզով մտնելով վառարանի մոտ կախված գուլպաների մեջ` Նոր տարվա նվերներ թողնի, այլ ծայրերին պարան կապած գուլպաներով կտուրից կտուր շրջելով` իրենք էին ծխնելույզներից հավաքում իրենց նվերները:  

Եթե մտածեցիք, որ «դռնեդուռ շրջելու» փոխարեն սխալմամբ օգտագործեցի «կտուրից կտուր շրջել» արտահայտությունը կամ եթե այն կարծիքին եք, որ նվերները կտուրի վրա` ծխնելույզի հետևում, թաքցրած էին, պետք է ասեմ, որ սխալվում եք, որովհետև սասունցի երեխաները կտուրների ծխնելույզի անցքով ներքև իջնելով` գուլպաներով հավաքում էին իրենց նվերները, իսկ նրանք, ովքեր գուլպա չէին գտնում, պարկ կամ գլխարկ էին օգտագործում: Կտուրի ծխնելույզի անցքի և վառարանի միջև խողովակի ձևով մեխանիզմ չլինելու պատճառով, երեխաները այս գործողության ընթացքում որևէ դժվարություն չէին ունենում:

Եթե «գուլպա» եմ ասում, չպատկերացնեք բամբակյա կամ նեյլոնե գուլպաները, որոնք հագնում են քաղաքում, և որոնք կոշիկների մեջ անհանգստություն չեն պատճառում: Խոսքը գնում է այն գուլպաների մասին, որոնք տրեխների մեջ ցուրտ ձմռանից պաշտպանում են ձեր ոտքերը գյուղական միջավայրում, որոնք բրդից գործել են ձեր տատիկները և ֆիլմերում պատկերված Նոր տարվա տեսարաններում բուխարիների վերևում կախում են` որպես նոր տարվա զարդարանք:

Գալով նրան, թե երեխաներն ինչպես էին կարողանում բարձրանալ տանիք… Ընդհանրապես լեռների լանջերին կառուցված մեր տները, եթե դիմացից 2-3 հարկանի էին երևում, քանի որ հողակտորը թեք էր, հետևի մասի երկարությունը մարդու հասակը չէր անցնում: Մեր տների տանիքները հարթ հող էր, սրա շնորհիվ երեխաները առանց դժվարանալու կտուրօց կտուր անցնելով` խաղիկներ էին երգում`

Այսօր կաղ է

Առտուն կաղանդ է

Ձեր մեռելոցի հոգուն

Տվեք ու գա

Տան տիկին, տան տիկին

Ելի գնա մարաքն ի վար

Կարճ բռնե, երկար կտրե

Կամցուք, որ մատիկտ չկտրես

Ով որ տա, շեն մնա:

Վերոնշյալ ժողովրդական խաղիկը մեկն է Էղինում երգվող նոր տարվա խաղիկներից: Հավանաբար Սասունում էլ Տար գլուխին հայերեն խաղիկներ են կատարել, սակայն ցավոք  Նոր տարվա խաղիկները ևս կիսել են անհետ կորած երգերի, օրորոցայինների ճակատագիրը: Մենք էլ այս բացը կաշխատենք լրացնել գյուղում կատարվող հարևան լեզուներում առկա խաղիկներով, այսինքն` դեռևս շրջանում կատարվող քրդերեն խաղիկներով:

Բաթմանի և Սասունի գյուղերում, չնայած դեռևս ընդհանուր առմամբ մայրենի լեզուն արաբերենն է, ինչպես Նոր տարվա, այնպես էլ հարսանիքների, տոների ժամանակ քրդերեն երգեր են կատարում: Չնայած առկա հավատքի տարբերություններին` շրջանում ապրող գրեթե բոլոր ժողովուրդները Նոր տարին տոնում են, սրա վերաբերյալ գնահատականները թողնելով մասնագետներին` գյուղից գյուղ փոքրիկ տարբերությունները ցույց տալու հետ մեկտեղ նայենք Նոր տարվա խաղիկի քրդերեն տարբերակին, որը իմաստի տեսանկյունից ամեն լեզվում գրեթե նույնն է:

 Տարվա սկիզբը, տարվա վերջը

Թող Աստված բաշխի քո տան մեծին ու փոքրին

Ինչ որ բան ձգիր այս ծերունու պարկը…

 Այս խաղիկներում առաջին տողն ընդհանուր առմամբ նույնն է, սակայն երկրորդ տողի մաղթանքի հատվածում տարբերություն է նկատվում: Օրինակ այն տներում, որտեղ նորահարսներ կամ ամուսնացած կանայք կան, կարող է տեղ գտնել նաև նման տող` «Աստված քեզ արու զավակ պարգևի, օրորցում դնի» դրա փոխարեն օգտագործել են նաև հետևյալ արտահայտությունները` «տարվա համար գերանդի թող տա, ձեզ հետ միասին խոտ հավաքի» կամ «Աստված տանդ աշխատողներ պարգևի»: Մաղթանքի հատվածից հետո խաղիկն ավարտվում է երեխաների` ներքև իջեցրած գուլպայի կամ պարկի մեջ նվերների դնելու ցանկություններով. «Մի բան նետեք այս ծերունու տոպրակի մեջ…»:

Խաղիկները երգելուց հետո երեխաները, ստանալով տան ամենատարեց կնոջ` մեր «չոչո» անվանած անձի, տան և սրտի հարստության սահմաններում տված նվերները, ճանապարհ են ընկնում դեպի հաջորդ տուն:

Եթե նվեր եմ ասում, չպատկերացնեք քաղաքացի երեխաների ստացած թանկարժեք խաղալիքները, հագուստները: Գյուղական վայրում ամենագեղեցիկ նվերը, որը կարող եք տալ երեխային, նրա սիրելի ուտելիք ընկույզը, պաստեղը, շարանը (ընկույզի պաստեղ), չիր ու չամիչը կամ էլ փըղընչն է (ուտելիք, որը քրդերեն «թաու», «թեյ», արաբերեն «գըրնազ» է կոչվում, որի փոքրիկ հատիկները երեխաները թղթե խողովակներով շպրտում են, քաղցր, դեղին գույնի և ոլոռի մեծության է):

Տարվա ամենահաջողակին որոշում էր փորնիկը:

Չնայած իրենց հասակին հասնող ձյանը` ձմռանը բոլոր երեխաները այցելում էին գյուղի ամեն մի քրիստոնյայի և մուսուլմանի տան կտուրը և երբ իրենց հավաքած ուտելիքների մեծ մասը կուլ տված` վերադառնում էին տուն, տանը նրանց մայրերը, տատիկներն ու մյուս հարսները վաղուց արդեն սկսած էին լինում երեկոյի համար պատրաստությունները: Այդ օրը մեր սեղանի զարդն էր փորնիկ (փուրնիկ) ուտեստը: Այդ պատճառով մեր հոդվածը շարունակենք` փորնիկ պատրաստելով:

Սովորական օրերին կարագով և կաթով պատրաստված փորնիկը Տար գլուխին վերածվում էր ընկույզով կարկանդակի, որը ստվերում էր թողնում ամենագեղեցիկ ուտելիքն անգամ: Եթե ձեզ հետաքրքրեց, թե ինչ է Տար գլուխի փորնիկը, որից բաժին էին ուզում բոլորը`  մեծից փոքր, կփորձեմ հակիրճ պատմել:

Ցորենի ալյուրի մեջտեղը ավազանի նման բացելուց հետո ջուր ենք ավելացվում: Մեկ-երկու օր առաջ պատրաստված հացի խմորից վերցրած քիչ քանակությամբ խմորը ավազանի ջրի մեջ լուծելուց հետո (հին խմորը թթվելու պատճառով նորը խմորում է) մի քիչ աղ ավելացնելով` խմորը լավ հունցելուց հետո թողնում ենք` հանգստանա:

Օջախում դրված կճուճում մինչև յուղը դուրս գալը սխտորթակիչով ծեծված կանեփի սերմերը քիչ քանակությամբ ալյուրով տապակում ենք, որի վրա ծեծած ընկույզ ավելացնելով մեկ-երկու անգամ շրջելուց հետո փորնիկի միջուկի պատրաստությունն ավարտված է լինում (հին աղբյուրներում նշվում է, որ միջուկի մեջ կանեփի սերմի և ընկույզի հետ մեկտեղ օգտագործել են նաև պաստեղ):

Միջուկի պատրաստությունն ավարտին հասցնելուց հետո թոնիրի կողքին թողած ուռած խմորը երկու մասի բաժանելով` անհրաժեշտ է երկու մասն էլ գրտնակել և կլոր տեսք տալ: Հաստ բացված խմորներից մեկի վրա ընկույզով միջուկը տարածելուց հետո խմորի մյուս շերտով ծածկում ենք, որպեսզի միջուկը չթափվի ծայրերը լավ սեղմում ենք: Այնուհետև մի գործողություն էլ կա, որը պետք է ավարտին հասցնել. խմորը ծածկել աշնանը հավաքած չորացրած տերևներով: Մեր պապերը մտածելով, թե մեր Ադամ հոր և Եվա մոր մերկությունը ծածկելու համար օգտագործված թզենու տերևների կաթը խնդիրներ են ստեղծում, ավելի հարմար են գտել մեր խմորը ծածկելու համար օգտագործել ընկուզենու ծառի տերևները, մենք էլ խմորը փաթաթում ենք` թրջելով փափկացրած ընկուզենու տերևներով:

Մեր հացի խմորը, որը սովորական լավաշից մի քիչ ավել է մնում, թխում ենք կենտրոնում կրակ վառվող թոնրի պատերին կպցնելով, քանի որ մեր փորնիկի խմորը հաստ է, անհրաժեշտ է, որ ցածր ջերմաստիճանի կրակի վրա պատրաստենք:

Քանի որ թոնրի կրակը կարգավորելու կոճակ չի եղել, մեր պապերը, ովքեր իմ խորին համոզմամբ` շատ խելացի են եղել, թոնրի շատ թույլ վառվող կրակը մի անկյունում հավաքելով, խմորը թոնրի հատակին դնելով, վրան մոխիր և անթեղ լցնելով` շատ պարզ, բայց և շատ օգտակար լուծում են գտել: Մեր փորնիկը թոնիրում կամաց-կամաց թխվում է, իսկ վրան փաթաթած ընկուզենու տերևները խմորը պաշտպանում են մոխրից և հաճելի բույր արձակում:

Երբ կանայք թոնրի հատակին դրված փորնիկի վրա հերթով տաք մոխիր և անթեղված կրակ են լցնում, երեխաների բանակը վաղուց շրջապատած է լինում թոնիրը: Փորնիկի պատրաստ լինելուն անհամբեր սպասող երեխաների հետաքրքրությունը միանում է կանանց անհանգստությանը, երեխաների և կանանց մեջ անխուսափելի է դառնում մի քանի անգամ բեմադրվող փախիր-բռնիր խաղը:

Լա’վ, իսկ ինչպե՞ս է մեր փորնիկը կարողանում ստվերում թողնել նույնիսկ ամենագեղեցիկ ուտեստը: Այս հարցի պատասխանը գտնվում է թխվող փորնիկի մեջ գաղտնի դրված գրեթե լուցկու հատիկի չափ, երկու առանձին երկարության փոքրիկ ձողիկների մեջ (որոշ հարուստ գյուղերում ոսկե կամ արծաթե դրամ են դրել): Որևէ հետին միտք մի փնտրեք այն բանի մեջ, որ ես այս տեղեկությունը վերջում եմ հայտնում: Քանի որ մեր մայրերը փորնիկ պատրաստելիս երկու փոքրիկ ձողիկը խմորի մեջ գաղտնի են թաքցրել, ես էլ չգիտեմ, թե սա որ փուլում են իրականացրել:

Ինչ վերաբերում է, թե երկու ձողիկն ինչու են դրել…  Փորնիկի մեջ դրված այս ձողիկներով որոշվում էր տարվա հաջողակը: Ահա սա է պատճառը, որ երեխաներն անհամբեր սպասում են փորնիկի պատրաստմանը, և հաճախ գալիս են թոնրի մոտ:

Զգում եմ, որ ուշադիր ընթերցողներ կլինեն, ովքեր կասեն. «Եթե նպատակը տարվա հաջողակին որոշելն է, ապա երկրորդ ձողիկն ինչի՞ համար է»: Երկար ձողիկը գտնողը համարվում է տարվա հաջողակը, իսկ կարճ ձողիկ գտնողը` անհաջողակը:

Արաբերեն հաջողակին որոշող ձողիկին «դոլե», իսկ անհաջողակին որոշող ձողիկին «բեդոլե» են անվանում: Իսկ քրդերեն այս ձողիկների համար օգտագործվում են «բըխեր» (հաջողակ) և «քուր» (անհաջողակ, տգեղ) բառերը: Որոշ գյուղերում ձողիկների թիվը հասնում է յոթի: Ձողիկներից երկուսը որոշում էին տարվա հաջողակին, երկուսը` անհաջողակին, իսկ մնացած ձողիկների վրա կատարված կտրվածքներով որոշվում էին իշխանության, փողի, մեղվի փեթակների, ոչխարի հոտի, այծի հոտի առատությանը տիրացողները:

Ձողիկները փորնիկից բացի այլ ճաշերի մեջ էլ են դնում. օրինակ` առանց մսի քեշքեք կոչված ճաշը, որը կարող ենք անվանել նաև «չոլագ» կամ էլ ինչպես  Բիթլիսի որոշ գյուղերում են անվանում` «բորանիե»… Բորանիեն դդումով, գըլգըլով (կորեկի տեսակ), աղթանով (արաբերեն «լաբան» է կոչվում, քամելով պատրաստվող յոգուրտ) և կարագով պատրաստվող ճաշատեսակ է:

Որոշ գյուղերում երկար ձողիկը գտած մարդուն նաև նվեր են տվել, բայց իրականում ամենամեծ նվերը տարվա ամենահաջողակ տիտղոսը կրելու պատիվն էր: Դա մեզ համար շատ ավելի կարևոր էր, քան դուք կարող եք ենթադրել, քանի որ հավատում էին, որ փորնիկի միջոցով որոշված անձի շնորհիվ առատությունը տուն էր գալիս. հաջողակ անձը համարվում էր տան առատության տերը:

Տան լիության տեր լինելն այնքան կարևոր էր, որ նույնիսկ որպեսզի տան լիությունը օտարի բաժին չդառնա, այն օրերին չէին ենթարկվում նախ տուն եկած հյուրին հյուրասիրելու կանոնին. փորնիկը ոչ մեկի չէին հյուրասիրում` տան անդամներից բացի: Երբ բաժին էին հանում նաև այդ օրը ծնված երեխային, հայրը փորնիկ չէր տալիս անգամ տուն հյուր եկած իր աղջիկներին: Հավատում էին, որ եթե ձողիկն ընկնի ամուսնացած աղջկան, ապա նա ամուսնու տուն գնալիս իր հետ կտանի տան առատությունը:

Չգիտեմ, թե երեխաների անհամբերությունն ինձ էլ է անցնել, թե ոչ, սակայն փորնիկ պատրաստելու գործողությունից անմիջապես անցում կատարեմ փորնիկ բաժանելուն: Ըստ էությանը, փորնիկը բաժանում էին կեսգիշերին: Այդ պատճառով եթե կցանկանաք վերադառնամ փորնիկը թոնրի մոխիրների մեջ թաքցնող կանանց վազվզոցներին:

Կանանց տառապանքների օրը

Կանայք, ովքեր ամեն օր վեր են կենում դեռևս արևը չծագած, սակայն անկողին են մտնում, երբ բոլորը  քնում են, գործերը վերջացնելուց հետո, Տար գլուխի նախօրեին էլ մեկ այլ պարտականության անհանգստության մեջ են:

Այս անհանգստությունների պատճառը այն հավատալիքն է, որ Նոր տարին կուշտ դիմավորելու դեպքում տարվա ընթացքում սոված չես լինի: Այս պատճառով նոր տարին լի և առատ անցկացնելու համար անհրաժեշտ է խնջույք կազմակերպել, որպեսզի տան բոլոր անդամները կարողանան կուշտ ու կուռ ուտել: 

Այն օրը պատրաստվող ճաշերի տեսակներն ու քանակը պետք է երկու անգամ շատ լինի սովորական օրերից: Տար գլուխի օրը, մյուս օրերի համեմատ, տան անդամներին երկու անգամ ավելի ուտելիք տալը շատ կարևոր կանոն է, որը չի կարելի խախտել: Այս կանոնը ներառում է ոչ միայն մարդկանց, այլև միևնույն տանիքի տակ ապրող ողջ շնչավորներին` ոչխարից մինչև այծ, կովից մինչև հավ: Այս պատճառով Տար գլուխին տանը գտնվող ողջ կենդանիների կերի մեջ (կերի մեջ պարունակում է նաև փորնիկից մնացած մնացուկներ) երկու անգամ շատ խոտ և կեր դնելով` ապահովում են, որ եկող տարում նրանք էլ լիության և առատության բաժին ստանան:  

Գյուղական վայրի խնջույք ասելիս եթե պատկերացնում են այծի, ոչխարի և կաքավի մսով պատրաստված ճաշեր, ապա անհրաժեշտ է հայտնել, որ խնջույքի ժամանակ հայ կանանց պատրաստության պատասխանատվության տակ եղող Տար գլուխի սեղաններին նման ուտելիքներ չեն օգտագործվել:

Այս պատճառով, եթե մեր մայրերին ու տատիկներին հարցնենք, թե «եղել են արդյոք օրեր, որ կշտամբեն ձեզ` և’ հայ, և’ կին լինելու համար», կարծում եմ, որ բոլորը նույն պատասխանը կտան. «Տար գլուխի պատրաստությունների օրերին»: Եթե պատճառը իմանաք, նրանց իրավացի կհամարեք:

Տար գլուխը համընկնում է մեր` հայերիս` հունվարի 6-ին տոնած Սուրբ Ծննդյան տոնին նախորդող ութօրյա պահքի և ծոմի շրջանի երկրորդ կամ երրորդ օրվան: Այդ պատճառով երբ ողջ աշխարհի կանայք իրենց ընտանիքների հետ միասին Նոր տարին դիմավորելու հաճույքը շարունակելու համար մսայինից կաթնային ամեն տեսակի ուտելիքնեով սեղան են պատրաստում, հայ կանայք ստիպված են Տար գլուխի օրը պահքի պատճառով սեղանին չդնել կարմիր և սպիտակ միս, կաթ, պանիր, ձու, մածուն, կարագը ներառյալ` կենդանական ծագում ունեցող ոչ մի ապրանք, միևնույն ժամանակ սեղանը զարդարել այնպիսի ուտելիքներով, որ կարողանան հաճույքով ուտել:

Տան անդամները` ամենամեծից մինչև ամենափոքր, սեղանի շուրջը հավաքվելով, բուսական յուղով պատրաստված ճաշերն ուտելուց հետո սեղանին էին դնում ընկույզ, շարան, փշատ, պահված թութ և խնձոր, տանձ, որոնք երեխաներից թաքցրել էին, որպեսզի այդ օրվան կարողանան հասնել: Այս ուտելիքներն անպատճառ պետք է լինեին Տար գլուխին:

Երեխաները, ովքեր ցերեկը հավաքած ուտելիքներից և մրգերից մնացածը թաքցնում են` այլ օրերին ուտելու համար, հիմա էլ իրենց տներում են ախոժակով ուտում մատուցվող ուտելիքները: Երբ մոտենում է կեսգիշերը, արդեն հերթը գալիս է թոնրի մոխիրների մեջ թխվելու համար թողնված փորնիկին. փորնիկն էլ վրայից դուրս եկող գոլորշով առանց համեստության անմիջապես իր տեղն է զբաղեցնում սեղանի գլխավոր անկյունում:  

Փորնիկը պատրաստում է այն անձը, ում ձեռքերը լիություն և առատություն է բերում: Քանի որ նա գիտի, թե ձողիկները որտեղ են, նրա պարտքն է նաև փորնիկն այնպես կտրել, որ ձողիկները չերևան: Փորնիկը բոլորին հավասար բաժանելուց հետո աղմուկը դադարում է: Քանի որ իրենց բաժինը ստացած երեխաները, մի անկյուն քաշվելով ,սկսում են փորնիկի մեջ արագ փնտրել ձողիկը:

Ձողիկը գտած անձը, առանց հայտնելու` կարճ է, թե երկար, մոտենում է փորնիկը պատրաստած անձին և ցույց տալիս ձողիկը: Փորնիկը պատրաստած անձը, եթե նույնիսկ իմանա ձողիկը կարճ է, թե երկար, չի կարող ասել:

Տարվա և’ հաջողակին և’ անհաջողակին որոշող ժամանակամիջոցը կարող է երկար կամ կարճ տևել` ըստ ձողիկը գտած անձանց քաջության: Վերջապես արդյունքը հայտարարվում է, երբ գտնվում է նաև երկրորդ ձողիկը:

Քանի որ երկար ձողիկի տերը համարվում է տարվա ընթացքում տարվա և’ հաջողակը, և’ լիության տերը, ուրախությունից գոռում է, մինչդեռ կարճ ձողիկը գտած անձը ծաղր ու ծանակի ենթարկվելու պատճառով` տխրում:

Առավոտը բացվելուն պես հարևանները մեկը մյուսին ձայն տալով հայտնում էին, թե երեկոյան տանն ով է դարձել հաջողակ, և ով անհաջողակ:

-Հե~յ, Զոզա~ն, այս տարի ո՞վ դարձավ տան հաջողակը:

-Գևորգ մորեղբայրը, ինչպես լսեցի, այս տարվա անհաջողակն էլ Սարգիսն է:

Քրիստոնյա թե մուսուլման` շրջանում ապրող ամեն մի տան մեջ կիրառվող այս սովորույթը, ըստ էության, կյանքը խորհրդանշող մի խաղ է: Խաղ, որը սովորեցնում է, թե Նոր տարին ոմանց բերում է խաջողություն և երջանկություն, իսկ ոմանց` տխրություն և դժբախտություն:  

Հինը գնաց, նորը կգա,

Ուրախությամբ ճանապարհիր հնին

Ու պատրաստվեք նորի համար

Բացեք դուռն ու պատուհանը

Ինչ որ ցանկանում եք մաղթեք`

Կյանք, ունեցվածք, խելք,

Բոլորիդ ցանկացածը կտա:

Տիկնա’յք և պարոնա’յք,

Շնորհավոր ձեր նոր տարին

Երկար տարիների կյանք ձեզ:

 Հոդվածն ավարտելով Կիլիկիայի շրջանի Տար գլուխի տոնակատարություններին կատարվող այս հայերեն խաղիկով` ես էլ ձեզ եմ հղում երեխաների` մաքուր սրտով կատարած այս գեղեցիկ խաղիկների բարեմաղթանքները: Ցանկանում եմ` ձեզանից յուրաքանչյուրը դառնա տարվա հաջողակը, և ձեր սիրելիների հետ միասին առողջությամբ, հանգստությամբ, երջանկությամբ և բարօրությամբ անցկացրած մի տարի էլ անկացնեք: 

 Հայերեն խաղիկները վերցված են Հրանուշ Խառատյանի Հայ ժողովրդական տոներ /Երևան, 1999/ աշխատությունից:

Քրդերեն Նոր տարվա երկու խաղիկ`

 Տարվա սկիզբը, տարվա վերջը

Թող Աստված բաշխի քո տան մեծին ու փոքրին,

Ինչ-որ բան ձգեք այս ծերունու պարկը,

Ծերունին տուն է գնում:

 Տարվա սկիզբը, տարվա վերջը

Ինչ որ բան ձգեք այս ծերունու պարկը
Գնում է, ուշացավ, քարքուշ-մարքուշ /շուտասելուկի բառեր/

Աստված թող արու զավակ դնի ձեր օրորոցում:

Բեսսե Քաբաք

«Ակօս», թիվ 769

31.12.2010