Ըստ դոկտոր, պրոֆեսոր Սելիմ Դերինգիլի` արևելյան շրջաններում քրդախոս հայեր կան…
Բողազիչի համալսարանի Պատմության բաժնի պրոֆեսոր Սելիմ Դերինգիլը հարցազրույց է տվել «Թարաֆ» օրաթերթի լրագրող Նեշե Դյուզելին: Դերինգիլն առաջ է քաշել շատ ուշագրավ վարկածներ: Պատմաբան Դերինգիլը նշելով, թե 1895 թ. Աբդուլ Համիդ Երկրորդի ժամանակաշրջանում հայերի դեմ կոտորածներ են կատարվել, նաև հետևյալ տեղեկություններն է հաղորդել վերոնշյալ տարեթվից մինչ օրս տեղի ունեցած դեպքերի մասին.
Սելիմ Դերինգիլ-Աբդուլ Համիդի ժամանակ կոտորածներ են եղել, բայց դրանք իթթիհադականների ժամանակվա պես նախապես ծրագրավորված, նախապատրաստված չեն եղել, իսկ 1915 թ. հայերին լիովին ոչնչացնելու ձգտում է եղել: Աբդուլ Համիդի օրոք կրոնավորի հանդերձանքով և որպես «հոգևորական» շրջող բազմաթիվ մոլլաներ են ուղարկվում` որպես «սադրիչներ»: Արդեն իսկ ջարդերի մեծ մասը կատարվում է ուրբաթ օրերը: Ուրբաթօրյա նամազին մարդկանց կրոնական զգացմունքները բորբոքվում են, իսկ մեր գրքերում ասվում է, թե «Հայերը գրոհել են, երբ մուսուլմանները ուրբաթօրյա նամազ էին անում»: Այնպիսի մի վայրում, ինչպիսին Դիարբեքիրն է, հայերն առանց այդ էլ փոքրամասնություն են: Մի՞թե հնարավոր է, որ հայ բնակչությունը հարձակվի, երբ մահմեդականներն ուրբաթօրյա նամազն են անում:
Նեշե Դյուզել-Լա’վ, իսկ կա՞ն հայեր, ովքեր մուսուլման են դարձել` կոտորածից փրկվելու համար:
Սելիմ Դերինգիլ-Իհարկե կան: Օրինակ` Ուրֆայի կոտորածների ժամանակ որոշ տների տանիքներին սպիտակ դրոշ են բարձրացնում, և մարդիկ ասում են, թե «Ուզում ենք մահմեդական դառնալ»: Նրանք չեն սպանվում, բայց կան իհարկե այնպիսիք, ովքեր թեև ցանկացել են մուսուլման լինել, սակայն սպանվել են…
Նեշե Դյուզել-Այդ ընթացքում ինչպիսի՞ պաշտոնական քաղաքականություն է վարել պետությունը:
Սելիմ Դերինգիլ-Մահմեդականացումն այդպես հեշտ ու հանգիստ չի կատարվում: Անհրաժեշտ է, որ պետությունն ընդունի իսլամացածին: Պետությունն ընդունում է միայն զանգվածային մահմեդականացումը` այն մտավախությամբ, թե. «Սրանք քրդերի հանդեպ վախից են հիմա մուսուլման դառնում: Վաղը-մյուս օր կդիմեն օտար պետությունների ներկայացուցչություններ և կբողոքեն մեզնից»:
Նեշե Դյուզել-Չէ՞ որ մուսուլմանացումը քրիստոնեության պես միայն հաստատման վրա հիմնված գործընթաց չէ: Վկայության բանաձևն ասում եք ու մահմեդական դառնում: Ինչպե՞ս է կապ հաստատվում անձի և Ալլահի մինչև:
Սելիմ Դերինգիլ-Դա այդպես է եղել Թանզիմաթի ժամանակաշրջանից ի վեր: Պետությունը մուսուլման չեղողի համար բյուրոկրատական մեծ խնդիրներ է հարուցում: Մահմեդական են դառնում` քադիի ներկայությամբ վկայության բանաձևն արտաբերելով: Անգամ Թանզիմաթից հետո թաղամասային խորհուրդներ են հիմնվում: Անհրաժեշտ է դառնում, որ այնտեղ ընդունվի մուսուլմանացումը: Հակառակ դեպքում մահմեդականացումը չի ընդունվում: Զանգվածային մուսուլմանացման չընդունումը երբեք էլ համապատասխան չի եղել մահմեդականությանը: Մուսուլման դառնալու ցանկություն հայտնածին մերժելը մեծ մեղք է համարվում: Մի խոսքով` ցանկություն է եղել նվազեցնել հայ բնակչության թիվը:
Նեշե Դյուզել-Շա՞տ են հայ կանանց հետ ամուսնացած մուսուլմանները:
Սելիմ Դերինգիլ-Դա բավականին տարածված երևույթ է: Պատվազուրկ լինելուց հետո աղջիկը ցանկության դեպքում անգամ չի կարող վերադառնալ իր ընտանիք: Երեխաներ են ունենում… Մեկ էլ քրդերն են նախընտրում հայ աղջիկներին` գլխագին չտալու համար: Իրականում հայերն ու քրդերը շատ միախառնված ժողովուրդներ են: Արդեն իսկ կան քրդախոս հայեր: Օրինակ` Հրանտ Դինքի տիկինը` Ռաքել Դինքը: Նման հայկական աշիրեթները քոչվոր են, խոսում են քրդերեն, բայց քրիստոնյա են: Քրդերն ու հայերն այնքան են իրար խառնվել որ… Մենք…
Նեշե Դյուզել-Այո’…
Սելիմ Դերինգիլ-Մենք ներկայիս ազգ պետության պայմաններում անպատճառ ուզում ենք, որ մարդիկ միայն մի բան լինեն: Մարդիկ մեկից ավել բան չեն կարողանում լինել` ազգ պետության պահանջներով, այնինչ` այս հողերում մարդիկ մեկից ավել բան են: Մարդիկ շատ հանգիստ կերպով մեկից ավելի ինքնություն են կարողանում ունենալ այստեղ: Արևելքում քուրդ-հայ խառնուրդը չափից դուրս շատ է, այսինքն` քրդահայերը չափազանց շատ են:
Նեշե Դյուզել-Ինչո՞վ են զբաղված մեր պատմաբանները, որ չեն ուսումնասիրում մեր նորագույն պատմության այդքան կարևոր իրադարձությունը:
Սելիմ Դերինգիլ-Պատմաբաննե՞րը: Պատմաբանները պետության պաշտոնական թեզերը ապացուցելով են զբաղված միայն: Ձգտում են ապացուցել, թե որքան անհիմն են հայկական պնդումները: Առանց այդ էլ միայն պատերազմից հետո է պարզվում, թե ինչքան լուրջ են 1915-ին Անատոլիայում հայ աղջիկների առևանգման, երեխաների որդեգրման պատմությունները:
Նեշե Դյուզել-Հայտնի՞ է արդյոք որդեգրված հայ երեխաների թիվը:
Սելիմ Դերինգիլ-1915 թ. «որդեգրված» հայ աղջիկ ու տղա երեխաների համար 300 հազար թիվն են սահմանում, բայց պետք է այդ թիվն ուսումնասիրվի… Դինքի սպանվելուց քիչ առաջ էր. մենք Հրանտի հետ խոսեցինք այդ հարցի շուրջ: Համատեղ նախագիծ էինք իրականացնելու` «Որդեգրման» թեմայի վերաբերյալ: Որդեգիրների մեջ կան նաև որպես ծառա կամ աղախին վերցված երեխաներ: Թուրքիայում սույն խնդրի շուրջ որպես տվյալներ միայն հուշեր կան մեր ձեռքի տակ: Այն պահոցները, որ կարող էին աղբյուր ծառայել, գտնվում են Երուսաղեմում, ուր ոչ բոլորը մուտք գործելու հնարավորություն ունեն: 1915-ին որդեգրվում են ենթադրաբար 7-16 տարեկան հայ երեխաներ, որոնց մեծ մասն աղջիկ էր: Առավելապես նախապատվություն է տրվում փոքր տարիքի մանուկներին, քանի որ նրանց ինքնագիտակցությունը դեռևս լրիվ ձևավորված չէ, և կարող են հեշտ մուսուլմանացվել:
Նեշե Դյուզել-Այդ կանայք մահմեդականացվե՞լ են:
Սելիմ Դերինգիլ-Կան այնպիսիք, ովքեր գաղտնի շարունակում են քրիստոնեություն դավանել: Նրանց շարքերում կան նաև թունդ մուսուլման դարձածներ, ովքեր բոլորովին չեն խոսում իրենց հայությունից: Ոմանք միայն տանն են ասում իրենց հայ լինելու մասին: Թունդ մուսուլման լինելը մի տեսակ ապաստարան է` նախկինում իրենց գլխին եկած փորձանքներից հետո, որովհետև մարդիկ հիշում են: Նրանք չեն կարողանում իրենց հիշողություններից ջնջել, թե ինչպես են կողքինի մորը բռնաբարել, հետո` կոկորդը կտրել, կամ էլ գլուխը քարով ջնջխելուց հետո ասել` մահացել է, ու հեռացել: Ես չեմ կարծում, թե գաղտնի քրիստոնեություն դավանողների թիվը շատ մեծ է:
Leave a Reply